جهاد فرهنگی در دوران خفقان حکومت عباسی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، از جمله اتفاقات مهمی که در تاریخ ایران پس از اسلام رخ‌داده، سفر پربرکت امام رضا (ع) به این سرزمین است و اثراتی که این سیروسفر بر فرهنگ و تاریخ ایران‌زمین برجای گذارده تا ابد ادامه خواهد داشت.

 

پر واضح است که سیاست امام در این سفر تنها به افشای سیاست‌های خائنانه مأمون محدود نمی‌شد، بلکه در این هجرت اهداف عالی دیگری نیز موردتوجه امام رضا (ع) قرار گرفت که ازجمله آن‌ها تلاش برای برقراری پیوند با ایرانیان متمایل به تشیع و تبدیل خراسان به کانون تشیع و تلاش برای تحکیم مبانی عقیدتی و کلامی شیعه با استفاده از فرصت ولیعهدی بوده است.

 

رشد حوزه‌های علمی و گسترش تشیع، ایجاد فضا‌های زیارتی و عبادی، آموزش دانشمندان و فق‌های شیعه و بسیاری از برنامه‌ها و اهداف، ازجمله اثرات مثبت حضور این امام همام در ایران به شمار می‌رود.

 

از سوی دیگر باید توجه داشته باشیم که در ایران مباحث عقلی و فلسفی برخلاف سایر مناطق عالم اسلام تا زمان حمله مغول چراغ پرفروغی داشت که این مهم از برکات روش امام رضا (ع) و میراث علمی آن حضرت است. سؤالات فراوانی از وجود مقدس حضرت به‌صورت مکرر مطرح و ایشان به‌صورت مکتوب پاسخ می‌دادند که از این سؤالات و جواب‌های حضرت کتاب‌هایی پدید آمد که مورد بهره‌برداری بسیاری از علما و دانش‌پژوهان مکتب اهل‌بیت قرار گرفت؛ علاوه بر آن شیخ صدوق نیز اطلاعات و اخباری را پیرامون وجود مقدس حضرت در عرصه علمی و معرفتی در قالب کتابی بسیار ارزشمند جمع‌آوری کرد که به «عیون اخبار الرضا» معروف است و مورداستفاده و بهره‌برداری پیروان مکتب اهل‌بیت قرار می‌گیرد.

 

وقتی تاریخ پیدایش تشیع را در ایران نگاه می‌کنیم، دونقطه مهم را در این سیر پیدا می‌کنیم؛ یک نقطه اشعری‌ها هستند که به سفارش امام محمدباقر (ع) از مدینه هجرت می‌کنند و به قم می‌آیند. اهل‌بیت (ع) می‌خواستند غیر از فضای منطقه عربی و به‌خصوص کوفه که پایگاه تشیع در عراق و همواره محل منازعات سیاسی و تاریخی بود، فضایی آرام و جدا از هیاهو‌های سیاسی بیابند که تشیع را در آنجا نهادینه کنند و جایی بهتر از فرهنگ ایرانی پیدا نمی‌شد؛ به دلیل اینکه ایرانی‌ها همواره موحد و جامعه دینی بودند و قبل از اسلام نیز نهاد‌های دینی در ایران وجود داشت. یعنی جامعه ایرانی، پذیرای تفکر دینی و توحیدی بود.

 

دومین نقطه در تاریخ پیدایش تشیع در ایران، هجرت تاریخی امام رضا (ع) از مدینه به خراسان است؛ منتهی این هجرت برخلاف میل امام رضا (ع) بود؛ چراکه مأمون اهداف خود را در این رویداد دنبال کرد؛ اما به جهت خطراتی که متوجه امام بود، ایشان این پیشنهاد را پذیرفتند.

 

برای بررسی اثرات فرهنگی حضور امام رضا (ع) در ایران گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسی جامعی استاد حوزه و دانشگاه و معاون تعلیم و تربیت قرآنی سازمان دارالقرآن کریم کشور ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

 

وی در ابتدا حضور پررنگ امام رضا (ع) در ایران را برای ایرانیان موهبت و برای ایشان همراه با مظلومیت و آزار دانست و گفت: این امام همام در حالی به ایران آمد که از خانواده خود دور شد و غم غربت را پذیرفت تا مسیر تکامل شیعه طی شود و از فضایی که جامعه ایرانیان آن روزگار برای احترام اهل‌بیت قائل بودند برای پیشرفت اسلام استفاده نماید.

 

وی ادامه داد: این حرکت امام رضا (ع) مصداق جهاد اهل‌بیت است؛ همچنان که ایشان در نبرد سخت برابر دشمنان در میدان مبارزه رشادت و شجاعت به خرج می‌دهند، در جبهه نرم نیز با ازخودگذشتگی و ایثار جهادی دیگر را رقم می‌زنند و امام رضا (ع) مصداق واقعی جهاد نرم اهل‌بیت است.

 

حجت‌الاسلام جامعی با تأکید بر اینکه امام رضا (ع) از همان ابتدای سفر برنامه فرهنگی مدونی برای حضور در ایران تدارک دیده بودند و تلاش داشتند از این سفر نهایت بهره‌برداری برای معرفی فضائل شیعه صورت گیرد خاطرنشان کرد: مسیر حرکت ایشان از همان ابتدا برنامه‌ریزی‌شده بود تا در طول راه، جامعه ایرانی را با ویژگی‌های اسلام واقعی و شیعه آشنا نمایند. این نکته حائز اهمیت است از زمانی که در زمان خلیفه دوم ایران فتح شد، امکانات اطلاع‌رسانی به شکل امروزی نبود تا درزمانی کوتاه مردم با فضائل دین حنیف اسلام آشنا شوند. خلفای عباسی و اموی نیز برای این کار تلاشی به خرج ندادند و در همین ایام نیز اهل‌بیت در مظلومیت به سر می‌بردند.

 

این استاد دانشگاه ادامه داد: در مدت کوتاه حکومت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نیز این فرصت فراهم نشد تا در میان ایرانیان علاقه‌مند و مشتاق به دین مبین اسلام فرهنگ‌سازی لازم صورت گیرد. پس از ایشان هم که ائمه معصومین در مسند خلافت حضور نداشتند تا بتوانند از این فرصت برای ترویج دین استفاده نمایند، به همین دلیل حضور امام رضا (ع) بهترین فرصت و شاید یکی از طلایی‌ترین زمان‌هایی بود که موجب شد در طول سفر با سلسله مباحث علمی و فقهی ایرانیان را با فرهنگ اسلام اصیل و شیعی آشنا نمایند.

 

وی در ادامه به تربیت دانشمندان و فقهای جوان برای ترویج اسلام ناب در ایران از سوی امام رضا (ع) اشاره کرد و افزود: این امام همام در طول مدت حضور خود در خراسان و همچنین در طول سفر علمدار نهضت فرهنگی در ایران شدند و نهال ولایت را در طول مسیر خود بنا نهادند. این اتفاق سبب شد تا ولایت مداری و علاقه ایرانیان به مذهب شیعه و اهل‌بیت تا الی‌الابد در جان مردم این سرزمین در طول قرن‌ها باقی بماند و ایران به‌عنوان مهد شیعیان در جهان شناخته شود. توسعه حوزه‌های علمیه شیعی در جای‌جای ایران در آن دوران یکی دیگر از برنامه‌های فرهنگی امام رضا (ع) بود که به‌خوبی اجرا شد و تا امروز شاهد اثرات پربرکت این حرکت عمیق هستیم.

 

حجت‌الاسلام جامعی سپس به حرکت فرهنگی مهندسی‌شده امام رضا (ع) برای فرهنگ‌سازی در اقصی نقاط ایران با استفاده از اهل‌بیت خود اشاره کرد و یادآور شد: اگر نگاهی به حضور حضرت فاطمه معصومه (س) و حضرت احمد بن موسی (ع) در ایران بیندازیم درمی‌یابیم که حضور این بزرگواران و نقشه حرکتشان نیز در ایران برنامه‌ریزی‌شده بوده و هرکدام در بخشی از کشور به کار تبلیغاتی و فرهنگی می‌پرداختند و با این روش تقریبا تمامی ایران از برکات حضور امام رضا (ع) و خاندان مطهرشان بهره‌مند شدند.

 

وی در پایان با جمع‌بندی اثرات فرهنگی حضور امام رضا (ع) در ایران گفت: نهال ولایت در ایران به‌واقع با حضور امام رضا (ع) به بار نشست و مباحث فرهنگی با علمای زمان، تأسیس نهاد‌های فرهنگی نظیر حوزه‌های علمیه و بسیاری از اقدامات فرهنگی در نشست‌های چهره به چهره با مردم آن زمان سبب شدند تا علاوه بر نقش برآب شدن حیله‌های مأمون برای تخریب این امام بزرگوار، زمینه برای توسعه کمی و کیفی فرهنگی شیعی در ایران فراهم شود و تا ابد این افتخار برای ایرانیان به یادگار بماند./د102/ف

 

حسن شجاعی، دبیر گروه فرهنگی روزنامه رسالت