با منطق توالد ذاتی میتوان مطالعات تاریخی را احیا کرد
به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، نشست «مبانی، رویکردها و نوآوریهای کلامی شهید صدر» به همت پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و با همکاری بنیاد امامت و موسسه معنا برگزار شد.
ضرورت بازشناسی مجدد روشهای کلامی شهید صدر و فرصتهای ارزشمندی که این بازشناسی فراروی ما قرار میدهد، موضوعی بود که محوریت نشست «مبانی، رویکردها و نوآوریهای کلامی شهید صدر» را به خود اختصاص داد.
در این نشست، حجتالاسلام محمدتقی سبحانی مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت گفت: بحثهای مهم و اساسی شهید صدر همچنان مکتوم و مخفی مانده است، چون موضوع جلسه بحث ولایت و توجه به سیره و آرمانهای اسلامی اهلبیت(ع) است، سعی میکنم در ضمن اینکه به این موضوع میپردازم و یک طرحوارهای از اندیشههای شهید صدر را عرض میکنم، به پارهای از نوآوریهای تأسیسی بنیادی شهید صدر هم اشاره کنم. شاید سبب شود طرحی جدید در مطالعات اعتقادی و کلامی ما گشوده شود.
مواجهه شهید صدر با مکتبهای رقیب
وی تصریح کرد: شهید صدر دغدغه بنیادی در حوزه اندیشه و فکر اسلامی دارد. آغازگری حرکت علمی او با یک مواجهه با انحرافات و مکتبهای رقیب است. اقتصادنا و فلسفتنا در اوائل دهه سوم زندگی او نوشته شد. هر دو کتاب، پاسخی است به دو مسئله اساسی عصر او: مارکسیسم و لیبرالیسم. شهید صدر با فلسفتنا و اقتصادانا هم طرحی از اندیشه اسلامی را ارائه میکند و هم پاسخی بنیادین به یک موج جدید از اندیشههای فکری و فرهنگی دارد.
توجه شهید صدر به مسائل روز
استاد حوزه علمیه افزود: نهاد و بنیاد اندیشه صدر بر محور تفکر، بینش و اعتقادسازی بنا شده. هرجا صدر در روال طبیعی حوزه علمیه در فقه و اصول با یک مسئله فکری برخورد میکند، یا مسیر درسش را تغییر میدهد یا درسش را تعطیل میکند یا در اولین فرصتِ تعطیلیِ درس، به آن بحث میپردازد. این در طول زمان با حیات علمی شهید صدر تا آخرین لحاظات حیات او همراه است.
نظریه امامت شهید صدر
حجت الاسلام سبحانی گفت: در آثار مختلف او چه در محاضرات چه در رسالههای کوتاه چه لابهلای رسالههای اصولی او کاملاً روشن است که او مسئله امامت و ولایت دارد و به جد به این موضوع فکر میکند.
وی افزود: شهید صدر را در بحث امامت از دو منظر باید مطالعه کرد. یکی بهلحاظ رویکرد امامتی او که به روششناسی ویژه شهید صدر در حوزه مطالعات اسلامی برمیگردد و دوم به نظریه امامت شهید صدر. هر دو عنوان در نظر ایشان دائم در حال رشد و تکامل است.
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت ادامه داد: از همان محاضرات یا دیگر آثارشان اندیشه امامت ایشان روشن است. یک نظریه را تا آخرین بحث که در الاسلام یقود الحیاة است، میخواهند پیش ببرند. این کتاب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و به عنوان طرحی برای جمهوری اسلامی نوشته شد. در مقدمه، مسئله استخلاف الهی را مطرح میکنند و گریزی به مسئله امامت هم دارند. این بخش خودش یک بحث مستقلی میخواهد. حتماً نکات بسیار دقیق و توجهات ویژهای به امامت و ولایت دارد و البته نقدهایی هم به اندیشه ایشان وارد است. ممکن است بتوان گفت اگر ابتدا و انتهای نظریه ایشان را جمع کنیم، در یک نظریه واحد قابل جمع نیست.
جداییناپذیری رسالت و امامت
حجت الاسلام سبحانی گفت: طرح نظریه امامت شهید صدر تبیین امامت از درون اصل رسالت است. تمام تلاش ایشان این است که نشان دهد امامت چیزی جز رویه دوم رسالت نبوی نیست. بدون رسالت، امامت را نمیتوان فهمید و بدون طرح امامت، فهم دقیق رسالت، روشن و واضح نمیشود. در نگاه ایشان اگر کسی فهم درستی از رسالت پیامبر داشته باشد، بی تردید امامت را تأیید میکند.
وی افزود: در کتاب «ائمه اهل البیت و دورهم فی تحصین الرسالة الاسلامیة» اهل بیت را باید در تقویت و استمرار اسلام دید. حرف اصلی ایشان هم همین است. اگر کسی تاریخ اسلامی را مطالعه کند و گزینههای فراروی جامعه پیامبر را پیش رو بگذارد، متوجه میشود تنها گزینه، طرحی برای وصایت است.
بررسی روششناسی شهید صدر
وی سپس به بحث دوم یعنی روششناسی شهید صدر پرداخت و گفت: بخش دوم به نظرم مهمتر است و سرآغاز یک نگاه مطالعاتی جدید به حوزه مطالعات اسلامی است.
این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: مرحوم صدر یکی از شخصیتهای نادری است که در دوران معاصر ما به مسئله روششناسی و متدولوژی توجه کرده. حتی در بین اندیشمندان نوگرای حوزه کمتر کسی داریم که بحث روششناسی را دنبال کرده باشد و نوآوری داشته باشد.
روش اصولی و روش منطقی
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت افزود: دو روش معمول در حوزه علمیه داریم؛ یکی علم اصول و دیگری منطق. اصول را فعلاً کنار میگذاریم. خودش داستانی دارد.
مواجهه شهید صدر با دو منطق حاکم در منطق استدلال
حجت الاسلام سبحانی گفت: در منطق استدلال نه منطق استنباط، مرحوم صدر در عصر خودش با دو منطق حاکم مواجه است. یکی منطق استدلالی ارسطویی و دوم منطق تجربی پوزیتویستی. میتوانید به کتاب مبانی منقطی استقرا یا رسالهای که قبل از آن با عنوان "التأسیس للمنطق الذاتی" نوشته را ببینند. حتماً این رساله را قبلاً بخوانید.
وی افزود: ایشان وقتی درس اصول میدهند، در مباحث قطع و ظن با پرسشهایی مواجه میشوند. مسائل روز را در درس مطرح میکنند. بحث بالا میگیرد. ایشان احساس میکند با این بحثهای جاری اصولی این سؤالات قابل پاسخ نیست. درس را تعطیل میکنند یا درس به تعطیلات میخورد. یک گعده علمی تشکیل میدهند. آثار غربیها و مسلمین را میبینند و بحث میکنند که مبنای حجیت قطع کجاست. ما این را راحت در اصول میگوییم و رد میشویم. قطعی که میگوییم هم قطع شخصی و روانشناختی است. این به هم ریختن اساس حجیت است. قطع در تفسیر برخی اصولیان معاصر نفی حجیت قطع است. اصلاً نفی حجیت فقه است. قطع شخصی روانشناختی که از ادله برای فرد قطع حاصل میشود و این را مبنای فهم دین قرار میدهد، قابل قبول نیست. این پرسش برای مرحوم صدر جدی میشود. بحث از گعده در درس خارج میآید. یک بار تقریر میشود. اولین بار رساله التاسیس للمنطق الذاتی را مینویسند. میگویند دو منطق داریم. منطق ارسطویی و منطق پوزیتویستی.
نقد منطق ارسطویی
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت با اشاره به دو منطق ارسطویی و پوزیتویستی ادامه داد: از دیدگاه شهید صدر این دو منطق کافی نیست و باید منطق جدیدی را تأسیس کرد. تعبیر ایشان این است که منطق ارسطویی توالد موضوعی دارد. اصطلاح توالد موضوعی و توالد ذاتی دارند. نقص بزرگ منطقی ما در حوزه استدلال این است که ارسطو آمد برای صورت، منطق و متدولوژی ارائه داد اما برای ماده کار ارسطو ناتمام ماند. تنها در صناعات خمس آن هم در برهان و جدل به ماده پرداخت. مرحوم صدر منطق ارسطو را از حیث ماده نقد میکند. شیوه و رویکرد ارسطو در تبیین موضوع استدلال کافی نیست. اسم این منطق جدید را توالد ذاتی میگذارد.
ریشه مبانی قطع اصولی
وی افزود: مبنای قطع اصولی ما کجاست؟ این را به تفصیل در جامعه المصطفی در دکتری بحث کردم. قطع اصولی ما یک امر حادثی است که ریشهاش در یقین کلامی یعنی آثار شیخ مفید و سایر بغدادیهای ماست. وقتی آنها میگفتند یقین، آن یقین همین توالد ذاتی است که مرحوم صدر میگوید.
ترجیح منطق متکلمانه توسط شهید صدر
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: مرحوم صدر در میانه دو یقین یعنی یقین ارسطویی و یقین متکلمانه یقین دوم را ترجیح میدهد. میگوید اولی را قبول داریم اما محدودیت دارد و مشکل تفکر را حل نمیکند. منطق مکمل، منطق توالد ذاتی است.
طرح مسأله استقراء
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت ادامه داد: در مبانی منطقی استقرا نشان میدهد یکی از راههای مهم استقراست. از حساب احتمالات استفاده میکند و روشن میکند راه و روش رسیدن به یقین لزوماً روش ارسطویی نیست.
وی گفت: ایشان معتقد است این منطق است که راه را در حوزه مطالعات اسلامی باز میکند. منطق استقراءِ او با کل اندیشه او گره خورده است. معتقد است با منطق ارسطویی یا پوزیتویستی نمیتوان فقه و تاریخ و عقاید را پیش برد.
پذیرش برهان نظم مبتنی بر استقراء
حجت الاسلام سبحانی ضمن اشاره به منزلت استراء در مباحث شهید صدر، افزود: اینکه این را در مسئله وجود خدا تمام میکند و نشان میدهد برهان نظم یک برهان استدلالی یقینی است، از همین باب است. از نگاه ارسطویی برهان نظم یقینی نیست؛ یا تثمیل است یا استقرا. خیلی تلاش شده دلیل نظم را برهانی کنند اما نشده. چون مبتنی بر مشاهدات و استقراء مصادیق است. از دیدگاه منطق ارسطویی برهان نظم، برهان نیست. فیلسوفان در هیچ اثر فلسفی نامی از این برهان نیاوردهاند. چون حداکثر جدلی است نه برهانی. مرحوم صدر در مقدمه الفتاوی الواضحه میگوید برهان نظم، برهان است ویقینی است اما مبتنی بر منطق توالد ذاتی نه منطق ارسطویی.
مشکل فقدان روششناسی صحیح برای مطالعات اسلامی
وی افزود: از نگاه شهید صدر بسیاری از مطالعات اسلامی مکتوم مانده. دلیلش هم این است که روششناسی درست برای مطالعات اسلامی نداریم.
نقد دیدگاه رایج اصولی در باب قطع
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت با اشاره به دیدگاه اصولی معروف در باب قطع گفت: گفتهاند قطع چه از پریدن کلاغ حاصل شود چه از چیز دیگر حجت است. شهید صدر میگوید قطعی که از تواترات و تجربیات حاصل میشود، با قطعی که از پریدن کلاغ حاصل میشود فرق دارد.
نقد کماعتنایی بینادی حوزه به روشهای تاریخی
وی تأکید کرد: مشکل اصلی ما در حوزه مطالعات تاریخی چیست؟ چرا تاریخ از منظومه مطالعات دینی ما بیرون رفت؟ موج جدید نقد، نقدهای تاریخی است. حوزه علمیه از بنیاد نسبت به روشهای تاریخی کماعتنا و کممهر است؛ چون منطق تفکر ما مطالعات تاریخی را یقینی نمیداند؛ چون در مقدمات برهان قرار نمیگیرد؛ علوم ظنی است. به چه دردی میخورد؟
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت افزود: قرآن کریم بسیاری از ادله و شواهد خودش را از تاریخ میآورد. مرحوم صدر معتقد است از طریق منطق توالد ذاتی میتوان مطالعات تاریخی را احیا کرد. "بحث حول الولایه"، "ائمه اهل البیت و دورهم فی تحصین الرسالة الاسلامیة" و... همه مطالعه تاریخی است. تمام مباحث شهید صدر در حوزه ولایت و امامت ناظر به تاریخ است.
نگاه شهید صدر به تاریخ
حجت الاسلام سبحانی گفت: میخواهم بگویم رویکرد روششناختی ایشان به تاریخ چیست. ایشان تاریخ را منبع و مصدر میداند نه اینکه صرفاً عبرت باشد. استدلال ایشان بر حقانیت ولایت و امامت مبتنی بر یک تحلیل تاریخی است که از منطق توالد ذاتی ایشان برمیخیزد. روششناسی ایشان جمع شواهد و قرائن است که مجموعه اینها به شما یقین ذاتی میدهد. از تاریخ بر حقانیت امیرالمؤمنین و وجوب نص استدلال میکند.
وی افزود: مرحوم صدر در امامت عامه از تاریخ استفاده میکند. بحث حول المهدی اثبات وجود نص است. اثبات شرط عصمت است. اثبات یک طرح امامت عامه است. میگوید اگر کسی رسالت اسلامی و سیره پیامبر و واقعیتهای بعد پیامبر را مطالعه کند، یقین میکند پیامبر هم به صورت پیشینی و هم پسینی نگاهش مبتنی بر امامت بوده.
حجت الاسلام سبحانی افزود: ایشان در کتاب ائمه اهل البیت یک استدلال تاریخی بر حقانیت میکند. "ائمه اهل البیت"، امامت خاصه است با نگاه تاریخی. چون این نگاه و رویکرد را نمیشناسیم، نمیتوانیم تشخیص دهیم که ایشان به صراحت و اشاره میگوید بحثم برای اثبات ولایت اهل بیت است.
وی گفت: نقدهای تند نسبت به خلافت دارد. فدک در تاریخ چیست؟ فدک برای ایشان فقط یک نمونه است. صدیقه طاهره محور نقد را فدک میگذارند. مرحوم صدر نشان میدهد فدک در تاریخ بزرگترین علامت نقد خلافت خلفا است. نشان میدهد اینها اعتنایی به سنت پیامبر نداشتند. نقدها از منظر تاریخی آنقدر روان، منطقی، معتدل و روششناسانه است. ما یک موج استبصار در جهان عرب تحت تأثیر آثار شهید صدر داریم. کسانی رهبر فکری بودند در مراکش و... .
دو روش اصلی امامتپژوهی
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت گفت: مامت در تاریخ تفکر شیعه روشهای مختلفی داشته. دو روش مهم امامتپژوهی داشتیم. امامتپژوهی کلامی یا تطبیقی که از شیخ مفید و هشام و مؤمن الطاق تا دوران معاصر بزرگان زیادی داشته. در دوران معاصر هم بزرگترین شخصیت علامه میرحامد حسین و مدرسه لکنو بود. ادامه این راه هم در آثار مرحوم مظفر، علامه امینی و... است.
وی افزود: خط دوم، مطالعات درونمتنی یا امامت تبیینی بوده. اینها معرفة الامام است. این را بیشتر محدثان ما داشتند. کلینی، علامه مجلسی، ضیاء العالمین، مرحوم شفتی، اثبات الولایه مرحوم نمازی و...
لزوم طرح مطالعات تاریخی امامت
مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت تأکید کرد: خط دیگری باید گشوده شود که خط مطالعات تاریخی امامت یا تاریخ الامامة است. این نه به اینک معنا که از امامت گزارش کنیم. باید ادله اثبات امامت را چه در امامت عامه چه خاصه از درون واقعیت جهان اسلام بگیریم. میتوان از درون متن تاریخ و مستندات تاریخی با آن واقعیت رسالت پیامبر، واقعیت اتفاقات بعد از پیامبر و واقعیت حیات پیامبر، اثبات کرد حقانیت از آنِ اهلبیت است.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: یکی از سرآمدان آغازگر این رویکرد روششناسی، مرحوم علامه شهید صدر است. متأسفانه شاگردان ایشان هم در ادامه این اندیشهها تلاشی نکردند./822/د101/ف