فیرحی؛ از قم تا نیاوران

اشاره؛ صحنه سیاست دینی ایران از مشروطه تا کنون آوردگاه نظریه پردازان متعددی بوده است که از نگاه خود به تحلیل و تفسیر فقه سیاسی اسلام پرداخته اند و در این میان نظریه پردازانی پا به عرصه نهادند و تلاش کردند تا با آشتی دادن فقه اسلامی و تجدد تفسیری روشنفکرانه و به نوعی لیبرالی از فقه سیاسی ارائه دهند.

 یکی از چهره های شاخص این جریان مرحوم حجت الاسلام دکتر داود فیرحی است که آثار او در بین روشنفکران طرفدارانی دارد و بسیاری او را به عنوان نظریه پرداز و تئوریسین جریان اصلاحات می شناسند، از این رو بر آن شدیم تا از دریچه نگاه حجت الاسلام والمسلمین لیالی  استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم به نقد آراء و اندیشه های مرحوم فیرحی بپردازیم.

آنچه در ادامه می خوانید خلاصه ای از گفت وگوی خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با این استاد حوزه و دانشگاه است.

سیر اندیشه دکتر فیرحی

 برای تحلیل  آراء و اندیشه های دکتر فیرحی  نکات بسیاری را می توان از سیر ایشان در فقه سنتی در حوزه علمیه قم تا برآمدن در فقه مدرن، تا تهران و مکتب نیاوران و فراز و فرودهای اندیشه ایشان نکات متعددی را می توان برشمرد.

نکته اول اینکه آثار و آراء آقای فیرحی موافقانی دارد از جمله این موافقان شاگردان بسیاری است که وی در مقاطع مختلف کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در دانشگاه تهران و دانشکده های مختلف آن نظیر دانشکده حقوق و... تربیت کرده است.

جریان اصلاح طلب و اعتدال خواه و دولت کنونی نیز از دیگر موافقان اندیشه و آراء فیرحی هستند و به وی ارادت خاصی دارند چرا که ایشان چهره علمی برجسته ای بود که در برخی از حلقه ها مانند حلقه نیاوران، مرکزدائرة المعارف اسلامی و وزرات امورخارجه به عنوان صاحب نظر حضور داشت.

علاوه بر این یک شخصیت رسانه ای هم بود که نظرات و مصاحبه های وی در رسانه های مرتبط برجسته می شد و حتی عضو شورای علمی برخی نشریات و مجلات روشنفکری نیز بود مانند سیاست نامه آقای جواد طباطبایی و مجلاتی همچون شرق ، مهرنامه و... به طور معمول در مجلاتی که امثال فرید مدرسی، محمد قوچانی و امثال آن ها حضور داشتند ایشان نیز به عنوان مشاور علمی حاضر بودند.

گرایش سیاسی ایشان مشخص بود و عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم بود که جریان سیاسی مشخصی است و پای ثابت سمینار ها و جلسات علمی بود و در این مجامع علمی نظریات خود را ارائه می داد و نیز با افرادی همچون دکترجواد طباطبایی دکتر حسین بشیریه، محمد قوچانی و عمادالدین باقی و سایر جریاناتی که در عرصه نو اندیشی دینی فعالیت می کردند، همنشین  بود.

با وجود رسانه های همسو و پرقدرت این فرصت دست نداد تا مخالفان آراء فیرحی به نقد نظریات او بپردازند ، اما لازم است اندیشمندان به این مهم اقدام کنند و آراء وی را به تیغ نقد بسپارند.

رویکردهای نقادانه به آراء فیرحی

از سه جهت می توان به نقد اندیشه های آقای فیرحی پرداخت؛ نخست باید از نگاه دیروز و امروز ایشان را نقد کرد، به این معنی هم باید فیرحی برخاسته از حوزه علمیه قم را به نقد گذاشت که شاگرد مرحوم عمید زنجانی است و هم شاگردی دکتر بشیریه، سریع القلم و حضور در مراکز نواندیشی و روشنفکری دینی را در کارنامه خود دارد.

نقد دوم را می توان به کتب، مقالات و به طور کلی به آثار ایشان وارد کرد و مدل سوم در نقد دکتر فیرحی نقد به دستگاه فکری و معرفتی اوست که از مدل فقه سنتی در حوزه برمی خیزد و با تحول فکری و معرفتی تا کانت پیش می رود و با توجه به تعلق خاطری که ایشان به میشل فوکو ،گالامر و دیگر فیلسوفان مغرب زمین داشت  به فهم هرمونوتیک از فقه و برداشت پلورالیستی از فقه سیاسی می رسد.

کلیدواژه های مهم در اندیشه سیاسی فیرحی

با سیری در آراء و اندیشه های سیاسی فیرحی به کلید واژه هایی برای نقد اندیشه سیاسی وی دست می یابیم که قابل توجه است، این کلید واژه ها عبارتند از هرمنوتیک، پلولاریسم ،پلولاریسم سیاسی ، عقلانیت ، عقلانیت عرفی ، سنت، تجدد، مدرنیته، تحجر ،فقه فقاهت ، فقه سیاسی،...و اندیشه های آخوند خراسانی و میرزای نائینی در ماجرای مشروطیت را مورد تأکید قرار می دهد و شاگردان ایشان وی را نائینی دوم می نامند.

پروژه های علمی فیرحی

اگر کسی می خواهد به نقد آراء آقای فیرحی بپردازد باید نگاه کلان و پروژه محور به تفکر و اندیشه وی داشته باشد و پروژه هایی که به مدیریت وی و توسط همکاران و دانشجویان و علاقمندان به اندیشه وی در حال پیگیری است باید مورد توجه و بررسی قرار گیرند.

تفسیر هرمنوتیک از فقه

یکی از پروژه هایی که فیرحی و تیم وی در حال انجام آن بوده و هستند، پروژه تأویل و تفسیر هرمنوتیک از فقه و فقه سیاسی اسلام و به عبارت دیگر خوانشی از دین که از دل آن دموکراسی متولد شود و این در تخصص آقای فیرحی است.

تفسیر دموکراتیک از گزاره های دینی

پروژه دوم دکتر فیرحی تفسیر دموکراتیک از فقه و گزاره های دینی بود که در این نگاه دموکراسی به عنوان امر متعالی خرد بشری پذیرفته شده است و باید از متون دینی و حیات نبوی و علوی تفسیری بشری و دموکراتیک ارائه شود.

مشروطه خواهی به جای مشروعه خواهی

پروژه سوم حاکم بر آثار فیرحی تأویل و تفسیر مشروطیت و مشروطه خواهی است که  با عدم توجه و اقبال به مشروعیت و مشروعه خواهانی همچون شیخ فضل الله همراه است.

تجدد سیاسی

پروژه بعدی که در اندیشه سیاسی مرحوم فیرحی خود نمایی می کند پروژه تجدد سیاسی است، به این معنی که برای فهم فقه و اندیشه سیاسی اسلام در دوران جدید باید به دنبال تجدد رفت و این تجدد سیاسی در آراء و اندیشه های دکتر فیرحی بسیار برجسته است.

فیرحی  درکتاب «آستانه تجدد» خود که در واقع پروژه تجدد اوست به نحوه ورود به تجدد و تعامل فقه و فقه سیاسی اسلام با پدیده تجدد و مدرنیته می پردازد و در این پروژه با قرائت مدرن از فقه سیاسی روبرو هستیم که در آن به برتری مشروطیت بر مشروعیت تأکید می شود و این به معنی حرکت از مشروعیت به مشروطیت و مقبولیت است که در آثار وی موج می زند.

عقلانیت مدرن   

پروژه دیگری که در آثار و اندیشه فیرحی خود نمایی می کند عقلانیت و به عبارت روشن تر عقلانیت مدرن است و در این نگاه نصوص دینی و فقه که جزء نصوصی دینی شمرده می شود باید از فیلتر عقل بگذرد و این عقلانیت در پدیده دولت و دولت سازی برجسته می شود و تعبیر وی مبنی بر دولت عقلانی حکایت از این موضوع دارد.

قدرت برمبنای عقل جمعی نه برمبنای فقه اسلامی

یکی از موضوعات مهم دیگری که مرحوم فیرحی دنبال می کند بحث رابطه بین فقه و قدرت سیاسی و حکمرانی و فقه و حکمرانی احزاب است که یکی از آثار آقای فیرحی به همین نام «فقه و حکمرانی احزاب» است که در اینجا هم به دنبال توجیه و تفسیر قدرت براساس عقل جمعی احزاب است.

تعلق خاطر به نائینی 

از دیگر دغدغه های فیرحی که به تبع آراء مرحوم نائینی داشت، مبارزه با استبداد به ویژه استبداد دینی است و مدام براین نکته تأکید دارد که جامعه ایرانی و اسلامی جامعه استبداد زده ای است و حاکمان جامعه اسلامی و جامعه ایرانی به طور عموم مستبد بوده اند و باید با این استبداد مبارزه کرد.

آشتی سنت و تجدد        

از دیگر پروژه هایی که فیرحی دنبال می کند آشتی بین سنت و تجدد است و این اتفاق معمولی است که هرکس از آشتی سنت و تجدد سخن می گوید عاقبت به سمت تجدد می غلتد و از سنت فاصله می گیرد و ایشان هم تلاش کرد با رفتن به سمت تجدد به فهم جدیدی از فقه سیاسی برسد.

تفسیر پلورالیستی از دین ، فقه و  اندیشه سیاسی

پروژه دیگری که دکتر فیرحی به آن می پردازد نسبیت گرایی معرفتی و پلورالیسم معرفتی و به خصوص در اندیشه سیاسی است و در این پروژه براساس تکثرگرایی تفسیر پلورالیستی از دین و به تبع آن از فقه و اندیشه سیاسی و احزاب ارائه می شود و بر این مبنا تفسیر اصلی دین از مقوله قدرت پذیرفته نمی شود.

هدف در این پروژه فهم رابطه دین ودولت است و دولت دینی و دین دولتی در آن مورد بررسی قرار می دهد بنابراین بخش بزرگی از آثار فیرحی به بررسی این رابطه می پردازد.

آخرین پروژه ای که در آراء و اندیشه های ایشان می شود به آن پرداخت مسأله شهروند و حقوق شهروندی است و کسانی که می خواهند به صورت پروژه ای و موضوع محور به نقد آراء فیرحی بپردازند می توانند هریک از این پروژه هایی که برشمرده شد را مورد بررسی قرار دهند.

نقد

اولین نقدی که می شود به دکتر فیرحی و آثار و آراء وی وارد دانست، انتقال فکری او از مکتب جامع فکری قم به مکتب نیاوران با خوانش میشل فوکو، هابز و دیگر اندیشمندان غربی است.

این نکته جای سوال دارد که چرا  باید در آثار فیرحی،  فقهی که از دل حوزه علمیه برخاسته است و حتی دیدگاه بزرگانی همچون میرزای قمی، با خوانشی برخاسته از ملاک ها و معیارهای معرفتی فیلسوفان غربی نظیر هابز،میشل فوکو ،کانت و...ارائه شود.

دومین نقد به اندیشه فیرحی سنجش فقه و گزاره های دینی و فقهی با معیار های غربی و نظرات فلاسفه و اندیشمندان غربی است، چرا که فقه و شریعت باید با معیارهایی که در درون خود دارند مورد سنجه قرار گیرد نه با معیارهای برخاسته از مبانی فکری غربی که با دین ما در تضاداند.

سومین نقدی که به اندیشه فیرحی وارد است این نکته است که ایشان می خواهد فقه و گزاره های فقهی را با گزاره های لیبرالی و لیبرال دموکراسی غربی تطبیق دهد و تفسیر کند که نتیجه آن لیبرالیزه کردن فقه اسلامی است با خوانشی که از میرزای نائینی می گیرد.

نقد چهارمی که در رابطه با آراء دکتر فیرحی باید به آن اشاره کرد، فاصله گیری از مشروعیت الهی حاکمیت و حکومت و حتی از حکومت علوی و نبوی و فاصله گرفتن از فقه و شریعت برخاسته از نصوص دینی و گرایش به مقبولیت، عقلانیت و خرد جمعی و عرف گرایی در اندیشه سیاسی اسلام است.اینکه مشروعیت  برخاسته از نصوص دینی به مقبولیت برخاسته از تفکر غربی تنزل داده شود حکایت از این فاصله گذاری دارد.

پذیرش نسبی تجدد و فاصله گرفتن از فقه سنتی در آثار و اندیشه فیرحی به وضوح قابل رؤیت است و نتیجه آن القاء ناکارآمدی فقه سیاسی اسلام خواهد بود بنابر این تحلیل باید به تحول در فقه برویم به گونه ای که بتواند از پس توجیه و تفسیر تجدد برآید و راه را برای آن بگشاید.

ششمین نقد وارد به تفکر فیرحی ارائه تفسیر غیر حکومتی از اندیشه سیاسی و فقه سیاسی اسلام است به گونه ای که حاصل این تفسیر اسلام حداقلی و دولت حداقلی است و هرجا ایشان در مورد حکومت و حاکمیت سخن می راند مبنای او عرف، عقلانیت، مقبولیت و تجربه بشری است.

یکی از مسائلی که فیرحی به آن پرداخت اما فرصت کافی برای مطرح کردن آن پیدا نکرد پروژه نفی اسلامی سازی علوم انسانی است؛ وی  با این عنوان که علوم انسانی محصول عقل بشری و خرد جمعی است قابلیت اسلامی سازی را ندارد و قابل توجیه نیست.

در کنار نقد علمی به اندیشه مرحوم فیرحی از درگاه الهی برای ایشان طلب غفران داریم و از شاگردان او می خواهیم با نگاه نقادانه به آثار دکتر فیرحی در جهت کمال بخشیدن به آراء او قدم بردارند./1399/ج