شماره 18 فصلنامه «مطالعات ادبی متون اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، هجدهمین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی «مطالعات ادبی متون اسلامی» به صاحب امتیازی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با مدیر مسؤولی سید علیرضا واسعی و سردبیری سید حسین سیدی منتشر شد.

در این فصلنامه در 7 مقاله و در 169 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

روش شناسی قرآن پژوهان معاصر؛ مطالعه موردی محمد ارکون

سید حسین سیدی

چکیده: محمد ارکون روشنفکر الجزایری و قرآن پژوه معاصر به‌سان دیگر روشنفکران مسلمان دغدغۀ اصلاح و استنباط مفاهیم دینی را داشته است. از جملۀ این دغدغه‌ها روش فهم مفاهیم دینی و قرآنی به شمار می‌آید. این رویکرد نخست با تجدید نظر و بازخوانی میراث کهن در این گستره آغاز می‌گردد سپس با اثرپذیری از مطالعات نوین علوم انسانی مرتبط با قرآن پژوهی به انقلاب فکری و اصلاحات ساختاری در برداشت‌های تجددگرایانه و گرایش به دستاوردهای مدرنیته و دخالت آن در فهم تفسیر و علوم قرآنی می‌انجامد. ارکون در بررسی‌های خود به خوانش های زیر در فهم قرآن تأکید داشته است. 1. خوانش ایمان گرایانه ۲. خوانش تاریخی ۳. خوانش زبان شناختی ۴. خوانش نشانه شناختی. نوشتار حاضر می‌کوشد تا با روش توصیفی-تحلیلی، روش شناسی ارکون را در مطالعات قرآنی بررسی نماید. دستاورد مهم پژوهش بر این نکته تأکید می‌ورزد که تلاش می‌کند تا میان روش های موجود در دنیای جدید در فهم روشمند قرآن و روشن الهیاتی پیوند برقرار نماید. هرچند این کوشش در فرجام به ارایۀ ساختاری منسجم در این راستا کامیاب نمی‌گردد.

روش شناسی کشف سایه‌های معنای آیات قرآن در متون تفسیری ( مطالعه موردی تفسیر مفاتیح الغیب)

عباس اقبالی

چکیده: در آیات قرآن، گذشته از تعبیراتی که ظاهر الفاظ آن ها بیان مقصود را می‌رساند، پاره ای تعبیرات، بر مفهومی فراتر از این الفاظ دلالت دارند، مفاهیمی که با عنوان سایه‌های معنا ـ معادل ظلال المعنی ـ یاد می‌شوند و نشانه‌هایی از قبیل جایگزینی برخی از واژگان، تقدیم و تأخیر، واژگان متضاد، پژوهشگر قرآنی را به تدبر در آن ها و تبیین این مفاهیم سوق می‌دهد؛ از این رو در روش تفسیری مفسران، استناد به این نوع از بیان ها و تفسیر آیات شریفۀ قرآن پربسامد است. در این جستار با رویکرد به تفسیر فخر رازی و با استفاده از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی، روش مفسر در کشف سایه‌های معنای برخی از آیات و تعابیر واکاوی شده و مستندات وی تبویب شده است. از جمله نتایج این پژوهش آن است که فخر رازی به استناد نشانه‌های غیر لفظی، مانند جایگزینی واژگانی یا نحوی، تقدیم و تأخیر، سایۀ معنای نهفته در برخی از آیات را بیان کرده است. هم‌چنین استناد به پدیدۀ جایگزینی در روش کشف سایۀ معنای تعبیرات، پربسامدتر است.

تحلیل معناشناختی حسنات و اعمال صالح در قرآن کریم بر اساس نظریۀ ایزوتسو

طاهره محسنی

چکیده: اعمال انسان، موجب سعادت و شقاوت او در دنیا و آخرت می‌شود و چون انسان زندگی ابدی در پیش دارد، چگونگی عمل او در دنیا، و فراهم آوردن توشه برای آخرتش، حایز اهمیت است. قرآن برای نظام‌مندکردن ذهن مخاطب و ایجاد تحول در اندیشۀ مخاطب از شبکۀ معنایی گسترده ای بهره گرفته است. مقالۀ حاضر بر آن است با شیوۀ تحلیلی و توصیفی به گسترۀ معنایی حسنات و اعمال صالح در قرآن بر اساس نظریۀ معناشناسی ایزوتسو- که با تحقیق در واژگان، طرز نگرش قرآن به واژگان در دو محور خرد و کلان همنشینی و جانشینی را کشف می‌کند- بپردازد. یافته های تحقیق حاضر حکایت از آن دارد که حوزۀ معنایی حسنات و اعمال صالح از پر بسامدترین واژگان قرآنی به شمار می‌رود که بر اساس نظریۀ معناشناسی ایزوتسو بین آن‌ها رابطۀ عموم خصوص مطلق بر قرار است؛ زیرا دامنۀ حسنات عام می‌باشد و اعمال صالح و ثواب را شامل می‌شود، در حالی که برخی از حسنات عمل صالح محسوب نمی‌گردند.

بررسی طرحواره‌های تصویری و استعاره‌های مفهومی در جزء سی‌ام قرآن کریم

فرشته جمشیدی؛ مجید محمدی

چکیده: یکی از زیرساخت‌های مهم در حوزۀ دانش معناشناسی شناختی، کاربرد طرحواره‌های تصویری و استعاره‌های مفهومی است. طرحواره‌های تصویری اغلب حاصل تعامل انسان با جهان خارج است که در قالب مفاهیم انتزاعی شکل می‌گیرد و ابزاری پایه برای درک بسیاری از مفاهیم ذهنی به شمار می‌رود. این پژوهش، به بررسی طرحواره‌های تصویری در جزء سی‌ام قرآن کریم می‌پردازد. طرحواره‌های تصویری اغلب به لحاظ الگویی جهان شمول و انعطاف پذیر، قابل تطبیق با متون دینی و ادبی می‌باشد. جستار حاضر در صدد پاسخگویی به این پرسش است که طرحوارۀ تصویری در سه رویکرد "حرکتی، حجمی و قدرتی" که بالاترین بسامد را در جزء سی‌ام از قرآن کریم دارا هستند تا چه حد می‌تواند الگویی مناسب برای مطالعۀ استعاره‌های قرآن باشد. در ابتدا پس از ارایۀ تعاریفی دربارۀ مبحث طرحواره‌های تصویری و استعاره‌های مفهومی از دیدگاه معناشناسی شناختی، به تشریح مبانی استعارۀ مفهومی و انواع طرحواره‌های به کار رفته در این جزء اشاره می‌شود سپس به استخراج نمونه‌ها و شاهد مثال‌های مطابق با این مفهوم از آیات شریفۀ جزء سی‌ام با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی می‌پردازیم. بررسی‌های به عمل آمده حاکی از آن است که در زیرساخت استعاره‌های موجود در آیات منتخب، انواع طرحواره‌ها به چشم می‌خورد که به عنوان شاهد مثالی از هنجارها و ناهنجاری‌های در قرآن از طریق استعاره‌های حاوی طرحواره‌های اجبار، مانع، رفع مانع، تغییر مسیر یا انحراف، نیروی متقابل، جذب و کشش و توانایی از طریق این الگو منطبق و قابل اجرا است.

جریان‌شناسی نواندیشی مسلمانان در علوم اسلامی (مطالعۀ موردی: نواندیشان مسلمان عرب «حنفی، ابوزید، جابری، ارکون»)

هوشنگ استادی

چکیده: جریان‌شناسی نواندیشی مسلمانان در راستای خوانش دوبارۀ علوم اسلامی، گرایشی نو پدید در یک قرن اخیر است. این جریان با رویکرد به دستاوردهای تمدن اروپایی در گسترۀ مبانی علمی و معرفتی نخست در میان نواندیشان مسلمان عرب گسترش یافت. پدیدۀ یاد شده با استقبال از مطالعات جدید علوم انسانی، مانند ساختارگرایی، زبان‌شناسی، معناشناسی و انسان‌شناسی و دیگر دانش‌های وابسته به آن‌ها توسط گروهی از روشنفکران برجسته و معاصر عرب هم چون حسن حنفی، نصر حامد ابوزید، محمدعابدالجابری و محمد ارکون -که به نواعتزالیان شناخته می‌گردند- به منظور پاسخگویی به پرسش‌هایی که از تقابل اسلام و مدرنیته سرچشمه می‌گرفت، به تجدید نظر در سنت و میراث کهن و خاستگاه باورهای دینی و پذیرش مدل‌های معرفتی و دستاوردهای دانش‌های نوین جهان مدرن غرب و کاربست آن‌ها در سرمایه‌های علمی و عقلی تمدن اسلامی انجامید. این جستار با روش توصیفی و تحلیلی ضمن بررسی شاخصه‌ها و مؤلفه‌های بنیادین نوگرایی و شناخت زمینه‌های تاریخی‌اش تأثیر آن را در جنبش نواندیشی و نقد گفتمان دینی در جوامع اسلامی و دیدگاه‌های کلی نوع اعتزالی مذکور بررسی می‌نماید تا چشم‌اندازی نو و قضاوتی منصفانه برای شناخت و تحلیل و نقد این جنبش اثرگذار در دورۀ معاصر ارایه دهد.

زیبایی شناسی فرازهایی از دعاهای صحیفۀ سجادیه

سودابه مظفّری

چکیده: از مهم ترین مسایلی که مورد عنایت پژوهشگران و تحلیلگران متون ادبی قرار گرفته، زیبایی شناسی است. زیبایی شناسی از مهم ترین ارکان ادبیات به شمار می‌رود که جنبه های مختلف متن را، از جمله واژگان و موسیقی آواها و تخیل و تصویر و فاصله و التفات و جز این موارد را که بلاغت عهده‌دار برخی از آن‌ها در متون ادبی است، شامل می‌شود. اگرچه صحیفۀ سجادیه به عنوان کتاب دعا و مناجات به درگاه خداوند شناخته شده ولی به اسلوب ادبی و بیانی متمایز شده است که در عین سادگی و روانی، از زیبایی های هنری ویژه ای برخوردار است، از یک سو دعا امری وجدانی و درونی است که با زیبایی های روح و روان انسان درآمیخته می‌باشد و از سویی دیگر چون خطاب دعا به خداوند است، این تجربۀ درونی بی واسطه با منبع لایزال در ارتباط می‌باشد که خود سرچشمۀ همه زیبایی ها به شمار می‌آید. شکی نیست که همۀ ابعاد زیبایی شناسانه در کلام گهربار امام جلوه گر شده است، اما پژوهش حاضر به بررسی جلوه هایی چند از زیبایی شناسی در برخی فرازهای دعاهای صحیفۀ سجادیه در قالب آرایه های بیانی التفات، حسن ابتدا و حسن نسق و حسن ختام و نیز موسیقی موجود در آن به شیوۀ تحلیلی خواهد پرداخت و انتظار می‌رود به این نتیجه دست یابد که امام سجاد7 با بهره گیری از عناصر ادبی و بیانی گوناگون در راستای زیباسازی متن و ایجاد پیوند میان علوم بلاغت و معنا و آفرینش موسیقی دلنشین توانسته است نقش زیبایی شناسی را در کنار نقش معنارسانی به کمال رسانیده و در نزدیک ساختن آموزه‌ها و معارف والای دینی و اخلاقی و عرفانی به ذهن مخاطبان و تفهیم آن‌ها موفق عمل کرده است.

بررسی نظریۀ کارآمدی در رویکردهای تفسیری با تمرکز بر فهم قرآن کریم

خدیجه احمدی بیغش

چکیده: کارآمدی، امری نسبی است که با توجه به اهداف، امکانات و موانع خاص هر پدیده تغیر می‌کند. این معیار مورد توجه خاص مکاتب و نظریات مختلف قرار گرفته است. اگرچه نظریۀ کارآمدی مورد نظر این مکاتب با مسایل دینی ما سازگاری ندارد، اما کارآمدی، به معنای محوریت داشتن سودمندی حداکثری در اموری چون رویکردهای تفسیری قرآن کریم و یا مطالعات ادبی متن آن موجب کارآیی و پایداری و حتی کنش اجتماعی این نظریات خواهد شد. این پژوهش درصدد پاسخگویی به این پرسش است که یک رویکرد تفسیری بر اساس معیارهای کارآمدی، به چه معنا و در رویکردهایی قابل اجرا است. بررسی تحلیلی توصیفی این مسئله حکایت از آن دارد که نظریۀ کارآمدی در رویکردهای ناظر به متن، مؤلف، و مفسر با پیروی از معیارهای مهم در هر یک از این رویکردها، می‌تواند موجب ارایۀ نظریۀ کارآمدی در رویکرد تفسیری گردد و باعث گسترش کمی و کیفی فهم کتاب الهی شود؛ به گونه ای که تنوع رویکردها و دیدگاه‌های تفسیری سر از نسبیت در نیاورد.