بازخوانی نهضت ترجمه و نقش عباسیان

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، محیط جغرافیایی خشن نامساعد و در عین حال متکی بر طبیعت شبه جزیره عربستان سادگی معیشت را برای ساکنان آنجا به ارمغان آورده بود بازتاب این سادگی تنها در ظاهر عرب جاهلی خلاصه نمی شد بلکه بی نیازی آنان را به علوم مختلف نیز در بر داشت با ظهور اسلام بر اساس توصیه های قرآن و سفارش های پیامبر، عرب مسلمان به خواندن و نوشتن روی آورد و نخستین گام های معرفتی خود را با فراگرفتن قرآن آغاز کرد اما با فرایند فتوحات اسلامی و رویارویی فرهنگ ها و تمدن های مختلف مسلمانان ناگزیر روی به ترجمه و نقل متون آوردند، برجسته ترین خلیفه اموی که در ترجمه و نقل منابع و جمع آوری کتب از خود نامی به یادگار گذاشت عمربن عبدالعزیز است، اما عصر نهضت ترجمه با حکومت بنی عباس عجین شده است.

 با سقوط خاندان بنی امیه دوره جدیدی از تحولات تاریخی فرهنگی و علمی در تمام ممالک خلافت اسلامی به وجود آمد دوره ای که می‌توان آن را عصر طلایی اسلام و شکوفایی تمدن اسلامی نامید، گزارشات تاریخی نشان می دهد شروع نهضت ترجمه با ترجمه و ورود کتاب های نجوم به دربار منصور عباسی شکل گرفت، این خلیفه آنقدر به علم نجوم و ستاره شناسی اهتمام و علاقه داشت که تمام فعالیت هایش را بر این اساس تنظیم می کرد لذا ورود علم نجوم در پی علاقه این خلیفه بوده است اما عصر طلایی نهضت ترجمه را باید عصر مامون دانست، مامون عباسی علاقه وافری به علوم مختلف از جمله علوم فلسفی و عقلی داشت، از این رو کتاب های یونانی و ایرانی در طب، هیئت، نجوم، ادبیات داستانی، فلسفه و علوم عقلی از سریانی، هندی و زبان فارسی به عربی ترجمه می شد.

در نهضت ترجمه از سه نکته مهم نباید غافل شد، اولاً اینکه علم دوستی و ترجمه مختص به درباریان و خاندان بنی عباس نبود بلکه بسیاری از مترجمین شیعیان و از طرفداران اهل بیت به حساب می آمدند و چه بسا به این خاطر که شبهات را جواب بدهند باید به ترجمه این علوم روی می آورند، ثانیاً مطلب دیگر حضور خاندان ایرانی همچون نوبختیان و برمکیان است که نقش مهمی در جمع آوری علوم و ترجمه کتب از زبان فارسی به عربی داشتند، سوماً اینکه نهضت ترجمه صرفاً ترجمه محض نبودند و عالمان دینی پس از ترجمه به دنبال تکمیل آن رفته و یا بر آن کتب نقد و اضافاتی وارد می کردند.

نهضت ترجمه مسلمانان بعدها برای دولت های غربی مایه خیر و برکت شد و توانستند با غارت کتاب های مسلمانان علوم آنان را به نفع خود مصادره کرده و اختراعاتی را به نام خود ثبت کنند، علماء نهضت ترجمه در برگرداندن علوم به زبان عربی از روش های مختلفی استفاده می کردند که از آن جمله می توان به روش لغت به لغت، تحت الفظی، اصلاح ترجمه، تلخیص و تالیف اشاره کرد.

گاهی یک کتاب پس از ترجمه لغت به لغت یا ترجمه تحت الفظی دچار اشکالاتی می شد که محققی دیگر آن را اصلاح می کرد و چه بسا عالمی دیگر علاوه بر اصلاح شرح و زیادتی به آن می زد تا مطلب از خام و ناپختگی خارج شود، به همین خاطر گاهی یک کتاب چندین ترجمه و شرح داشت، اما اینکه چه چیزی باعث شد مسلمانان به ترجمه کتب و علوم خارج از دنیای اسلام روی بیاورند نیز عوامل گوناگونی دارد، مثلا فتوحات و مواجه با تمدن های دیگر مسلمانان را برآن داشته تا با آن کشورهای فتح شده و علوم آن منطقه آشنا شوند لذا دست به ترجمه علوم غیر اسلامی می زدند، از دیگر عوامل می توان به تغییر پایتخت از شام به بغداد و مجاورت پایتخت با ایران و فرهنگ ایرانی دانست، همچنین همسایگی با دانشگاه جندی شاپور بر این حرکت بی تاثیر نیست، از طرفی سیاست مذهبی خلفاء بنی العباس و تساهل با اهل ذمه را باید تاثیزگذار دانست.

در این نوشتار لازم است به برخی از اثرات مثبت و منفی نهضت ترجمه نیز اشاره کرد:

از مهم ترین نتایج نهضت ترجمه شکوفایی تمدن اسلامی است که در اثر آشنایی با تمدن های ایرانی، سریانی، یونانی، هندیی و مصری اتفاق افتاد، یکی دیگر از نتایج مهم که در اثر فلسفه یونان محقق شد، رشد علم کلام است، مهم ترین تاثیر نهضت ترجمه برای موالیان نزدیکی این گروه به دربار عباسی بود، مثلا برمکیان و نوبختیان که از موالیان به شمار می آمدند در پی نهضت ترجمه منزلت بالایی در دربار یافتند تا جایی که وزارت و صدارت را از آن خود کردند، البته ترجمه علوم از طرفی به رشد و همه گیر شدن زبان عربی به عنوان زبان علمی دنیای اسلام نیز بسیار موثر واقع گشت.

نهضت ترجمه با خود تاسیس بیت الحکمه ها را برای جهان اسلام در پی آورد اما نباید از این موضوع مهم غافل شد که گسترش علوم به گسترش نحله و فرقه ها نیز منجر شد و در پی آن شبهات مختلفی در علوم مختلف به وجود آمد که نیاز بود علماء اسلام به ان ها نیز پاسخ بدهند.

هرگاه سخن از نهضت ترجمه به میان می آید ذهن ها ناخودآگاه به سمت نهضت ترجمه در عصر عباسی سوق می خورد که به عنوان تمدن اسلامی و پویایی علم در این عصر یاد می شود اما در مقابل نهضت ترجمه دیگری نیز وجود دارد که به عصر قاجار برمی گردد، در این دوره که فکر می کردند با ترجمه علوم غرب می توانند تمدن و رفاه را وارد کشور کنند، افرادی را برای تحصیل به فرنگ فرستاده و برخی زبان دانان به ترجمه علوم غربی دست زدند و در ادامه دولت های قاجار و پهلوی در دانشگاه ها تدرسی کردند اما متاسفانه در این دوره به ترجمه صرف و تقلید کورکورانه از غرب روی آوردند، در این دوران چون به صرف مقلد بودن حرکت می شود نهایت دستاورد آن تغییر فرهنگ جامعه را در پی دارد، اینکه برخی پنداشتند باید از فرق سر تا نوک پا غربی شد.

در یک نگاه جستجو گرایانه به تاریخ صدر اسلام و تاریخ معاصر به خوبی می توان به این موضوع دست یافت که زمین تا آسمان میان نهضت ترجمه عصر عباسیان و نهضت ترجمه قاجاریان تفاوت است، آن یکی ترجمه در جهت شکوفایی است و این ترجمه در راستای انحطاط فکری و علمی، نهضت اول تکامل علوم و رشد علم و نهضت ترجمه قاجاریه تقلید کورکورانه از غرب است.

حمیدرضا شاکر