راز تفاوت عملکرد معصومان

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، ممکن است برخی با ندانستن شرایط عصرِ زیست و موقعیتِ دوران وعصرِ زیست معصومان(ع) این‌گونه بپندارند که «شیعه چهارده رهبر دارد که هر یک از آنان، راه و رسم‌های گوناگونی دارند و نوعی حیرت و گمراهی و هرج و مرج برای پیروانش به وجود می‌آورد»^[1] که این پندار، سؤالات متعددی نیز به دنبال خواهد داشت پرسش هایی مثل: 1- چرا امیرالمؤمنین(ع) در دوره ای از زندگانی خود 25 سال خانه‌نشین شد و هیچ برخورد شدیدی با خلفای به ناحق عصر خویش نداشت و حتى در مواردى با آنان همکاری نیز می‌نمود؟ همچون قضاوت های آن حضرت در زمان خلیفه دوم (عمر)، مشاوره دادن به خلیفه عمر درباره فتح ایران^[2] و میانجیگرى آن حضرت میان شورشیان و خلیفه عثمان در زمان محاصره خانه او توسط شورشیان و تلاش مجدّانه حضرت برای جلوگیری از قتل عثمان^[3] اما همین حضرت در دوره‌ای از زندگانی خود با عهدشکنان و خوارج برخوردی شدید و نظامی کرد^[4] چرا؟

 2- چرا امام حسین(ع) به مدت ده سال بر صلح برادرش با معاویه باقی ماند و دیگران را نیز به صبر توصیه نمود^[5] اما بعد از مرگ معاویه و به خلافت رسیدن یزید قیام کرد؟ 3- آیا جنگ امیرالمؤمنین(ع) با معاویه با صلح امام حسن(ع) سازگار است؟ آیا اصول مقابله و برخورد با دشمنان در سیره معصومان(ع) اصولی واحد و یکسان است یا متفاوت و متمایز از همدیگر؟ اینجا است که لازمه تحلیل درست از مواضع و اقدامات گوناگون و موضع‌گیری‌های متمایز و متفاوت ائمه(ع) علم و آگاهی از شرایطِ زمانی و مکان زیست آن بزرگواران و بررسی زمینهها، تحولات سیاسی و شرایط اجتماعی و فرهنگی عصر آنان است چرا که تحلیل درست از سیره معصومان(ع) بدون اطلاع و آگاهی از عصر زیست و شرایط مقتضی آن دوران امری محال و غیرممکن است؛ و کتابت و نگاشتن تحلیل های گوناگون، همانند کتابت و نوشتن کتاب های تخیلی است که حاصل تفکر و تخیّل نویسنده و برگرفته از تراوشات ذهنی و خیالات فکری او است و در عالم واقع، واقعیت و وجود خارجی ندارد.

عملکرد متفاوت برخی از معصومان(ع) با برخی دیگر به خاطر وجود تفاوت در زمان زیست، مکان زیست و حتی جایگاه اجتماعی معصوم(ع) با معصوم دیگر^[6]  است که به حمدالله در کتاب های مختلف اسلامی و خصوصاً در کتب کلامی شیعیان به طور کامل به آن پرداخته شده است؛ اما آنچه در اینجا قابل ذکر است این است که تفاوت عملکرد برخی از معصومان همچون امام حسن و امام حسین(علیهم‌السلام) نشانگر این نیست که بعضی از آنان در انجام وظیفه و عملکرد خود بدون کارشناسی‌های لازم تصمیم گرفته و انجام وظیفه می‌کردند، بلکه بر عکس، معصومان در تمامی کارهای خویش، با نهایتِ دقت و کارشناسی شده، به پیش می‌رفتند و تصمیمات خود را با توجه به شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی و بر طبق مبانی، اصول و اهداف اسلامی، اتخاذ می‌کردند. از اینجاست که سرّ قیام امام حسین(ع) و تفاوت عملکرد ایشان با دیگر ائمه(ع) آشکار می‌شود. امام حسین(ع) مکلف به انجام وظیفه قیام بود، اما این کار را بدون کارشناسی‌های لازم انجام نداد، ایشان در منگنه «ذلت یا شهادت» بدیهی بود که راه دوم را برمی‌گزیند درحالی که دیگر امامان(ع) در این منگنه قرار نداشتند؛ و راه «سوم» یا «چهارمی» برایشان باز و مقدور بود و به همین سبب بود که اباعبدالله(ع) از لشکر یزید درخواست کرد که اجازه دهند به مدینه بازگردد (پیشنهاد سوم) ولی آن‌ها با دستور مستقیم از یزید مکلف بودند امام را در همان منگنه نگاه دارند تا مجبور شود به یکی از آن‌ها تن دهد.^[7]

شرایط و فضای تقیه ­ای و وجود خوف و خطرهای متعدد و بالاخره عدم بسط ید در زمان امیرالمؤمنین(ع) که سبب عدم اجرای احکام و یا حتی عدم امکان مخالفت معصوم(علیهم‌السلام) با برخی از انحرافات و بدعت­ها می شد به طور کامل با زمان حضرت مهدی(عج) که بدون خوف و خطر و در شرایط بسط ید کامل خواهد بود بسیار متفاوت و متمایز است. به همین خاطر سیره عملی و مشی رفتاری امام عصر(عج) متغیر از سیره و مشی معصومان قبل از خودشان است. حسن بن هارون می­گوید: خدمت امام صادق(ع) نشسته بودم که معلی بن خنیس از امام پرسید: آیا امام عصر(عج) خلاف سیره امیرالمؤمنین(ع) رفتار می­کند؟ حضرت فرمودند: بله؛ بدان جهت كه على(ع) با منّت گذاشتن و دست برداشتن (از مردم و مخالفين) رفتار مى‌نمود براى اينكه مى‌دانست پس از او پيروانش به زودى مغلوب دشمنان خواهند شد و اينكه قائم چون قيام كند در ميان ايشان با شمشير و اسير ساختن رفتار خواهد كرد زيرا او مى‌داند كه شيعۀ او پس از او هرگز مغلوب دشمنان نخواهد شد.^[8]

در طول ۲۵۰ سال دوران امامت امامان معصوم(ع) آنان- به تعبیر مقام معظم رهبری که تعبیری مبتکرانه و عالمانه است- به منزله یک انسان واحد بوده و در یک سنگر و یک جبهه فعالیت می‌کردند؛ و با انتخاب راهکارهای مختلف و متمایز از هم برای حفظ اسلام ناب و دستیابی به رهبری سیاسی جامعه اسلامی تلاش می‌کردند. آنان برای رسیدن به اهداف خود هرگز از جهاد، مبارزه‌ سخت و طاقت‌فرسا و هدایت تشکیلاتی شیعه دست برنمی‌داشتند. به همین خاطر همیشه در معرض زندان‌ها، بازداشت‌ها، محاصره‌ها و تبعیدها قرار داشتند.^[9]

حاصل سخن اینکه: ائمه معصومان(ع) در زمان و مکانِ زیست خودشان، برای رسیدن به اهداف اسلامی خود از گزینه‌های موجود و قابل دسترس خویش – با نهایت زیرکی و هوشیاری - برترین و بهترین گزینه ممکن را انتخاب می­کرده و به آن عمل می­نمودند؛ بنابراین ممکن است برای یک معصوم(ع) در یک زمانی، گزینه صلح، خانه‌نشینی و سکوت بهترین گزینه ممکن برای او و مسلمانان باشد و در زمانی دیگر، جنگ و جهاد به عنوان برترین و بهترین گزینه­ های ممکن اتخاذ گردد. برای معصوم(ع) مهم عمل کردن به وظیفه و تکلیف الهی است که مأمور به انجام آن است؛ حال تحقق این امر با انتخاب هر گزینه­ مشروعی که باشد برای معصوم(ع) تفاوتی نمی­ کند.^[10]

سعید چراغی

[1]. فغفور مغربی،حمید، «روش سیره شناسی شهید مطهری»، فصلنامه اندیشه حوزه، شماره 57،

[2]. ابن اعثم کوفى، «الفتوح»، چ اول، تهران، انقلاب اسلامى، 1372، صص 226، 354، 416 ـ 425 و 442.

[3]. علامه امینى، «الغدیر»، ج 6 و 7، چ چهارم، تهران، اسلامیه، صص 327 و 181 ـ 180.

[4]. ابن اعثم، «الفتوح»، چ اول، تهران، انقلاب اسلامى، 1372، ص 425 و 442.

[5]. شیخ مفید، «الارشاد»، ج 2، چ اول، قم، آل البیت، 1413، ص 32.

[6]. مثلاً برخی از معصومان: در مقام زمامداری قرار داشتند و برخی منزل­نشین و یا محبوس در زندان بودند؛ و طبیعی است که اختلافات اجتماعی، سیاسی و اقتضای تفاوت رفتار آنها را به دنبال خواهد داشت.

سید صادق حقیقت، «منگنه ذلت یا شهادت»، درمجموعه مقالات دومین کنگره عاشورا، ص 111.

[8]. محمد بن علی نعمانی، «الغیبه»، ترجمه غفاری، ج 1، ص 232. «نَعَمْ وَ ذَاكَ أَنَّ عَلِيّاً سَارَ بِالْمَنِّ وَ اَلْكَفِّ لِأَنَّهُ عَلِمَ أَنَّ شِيعَتَهُ سَيُظْهَرُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنَّ اَلْقَائِمَ إِذَا قَامَ سَارَ فِيهِمْ بِالسَّيْفِ وَ اَلسَّبْيِ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ يَعْلَمُ أَنَّ شِيعَتَهُ لَمْ يُظْهَرْ عَلَيْهِمْ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً».

[9]. نعمانی، «الغيبه»، ص 134. مجلسی، «بحار الانوار»، ج 50، ص 311. کلینی، «الكافي»، ج 1، ص 578.

[10]. البته منظور ما، انتخاب هر نوع روشی نیست (اسلامی باشد یا غیر اسلامی) بلکه مراد ما، انتخاب گزینه­ای از گزینه ­های موجودی است که مطابق با اصول و مبانی اسلامی باشد.

/ی703/