«قبله اهل هنر» لقب کیست؟

دنبال قبر یکی از کتیبه‌نویسان قدیمی حرم مطهر رضوی در بهشت ‌ثامن‌الائمه(ع) شماره یک واقع در صحن آزادی می‌گشتم و تنها آدرس من بلوک 37 بود. یک به یک قبرها را از چشم گذراندم یک سنگ قبری که نوشتار آن به سختی پیدا بود، نظرم را جلب کرد. آرامگاه ابدی «قبله اهل هنر»! برایم جالب به نظر آمد، وقتی به زحمت نوشته پایین آن را خواندم به مقصود خود رسیدم. آن فردی که من به دنبالش بودم در بین آن همه سنگ قبر به سختی یافت شد. جای تعجب داشت که چرا باید سنگ مزار این هنرمند با چنین عنوان زیبایی، چنان سرد و بی‌روح باشد. برای کسانی که او را با چنین لقب زیبایی به خاک سپرده‌اند، مهم نبوده برای رنگ‌آمیزی قبر او اقدامی انجام دهند.
محمدحسن بیوکی معروف به «رضوان» کتیبه‌نگار، طراح نقوش سنتی و کاشی‌کار، همان هنرمند مدفون در صحن آزادی است که در کنار هنر کتیبه‌نویسی به تلاوت و تدریس قرآن و سرودن شعر نیز مبادرت داشت. در گزارش پیش‌رو، بیشتر با او آشنا خواهیم شد.



غبار یتیمی در کودکی
محمدحسن بیوکی در سال 1288 شمسی در مشهد دیده به جهان گشود و در خانواده‌ای متوسط رشد پیدا کرد. او دو برادر و یک خواهر داشت و فرزند سوم خانواده بود که غبار یتیمی از سن هفت سالگی بر قامت او سایه انداخت و تحت تربیت برادر بزرگ قرار گرفت.
در هفت سالگی وارد «دبستان ملی» شد و دوره ابتدایی را با کسب گواهینامه ششم ابتدایی به پایان رسانید. با توجه به اینکه دارای خانواده مذهبی بود، مدتی نیز در حوزه علمیه مشهد به تحصیل روی آورد، زبان عربی را فراگرفت و اما پس از چندی دروس حوزوی را رها کرد.
 
استعداد هنری از کودکی
وی از قریحه و اســتعداد هنری سرشــار برخــوردار بود. سال 1316 در سن 28 سالگی پس از فراز و نشیب‌های زیاد روزگار هنری، وارد دستگاه عظیم معنوی امام هشتم(ع) شد. او با حمایت برادر بزرگش، احمد که معمار آستانه بود، ابتدا به عنوان بردســت‌کار مشــغول به کار شــد و آنچه که سالیان زیادی از ابتدای کودکی تا نوجوانی در پی آن بود، در مقام استاد توانست به عنوان کتیبه‌نویس و طراح نقوش سنّتی به فیض خدمتگزاری در آستان قدس رضوی نائل آید.

همتا در هنر کتیبه‎نویسی
وی در طــول خدمت در آســتان قدس رضوی با شــور، اخلاص و تعهد به چنان تجربه و رتبه‌ای از استادی دست یافت که امروزه در تحلیل‌های هنری از وی با تجلیل فراوان یاد می‌شود و درباره‌اش چنین گفته‌اند: «از میان استادان بزرگ زمان، می‌توان از حاج محمدحسن بیوکی متخلص به رضوان نام برد که مادر گیتی، هنرمندی چون او دیگر نزاید. استادی که از زمان شروع کاشی‌کاری معرق دوران تیموری تا امروز به واقع کسی هم‌تراز وی، وجود نداشته و شاید هم دیگر به وجود نیاید».



کتیبه‌های ماندگار
مرحوم بیوکی به  سبب قابلیت و مهارت در طراحی و اجرای هنر‌های سنتی نشان داد که منشأ بسیاری از اقدامات مهم عمرانی و مرمّتی در آستان قدس بوده است. او در بازنویسی کتیبه‌ها و طراحی کاشی‌های سقف گنبدالله وردی خان، سردرب غربی ساختمان کتابخانه قدیم، صحن موزه، محراب مسجد بالاسر و نمای بیرونی ایوان‌های شمالی و شرقی صحن آزادی و... نقشی اساسی ایفا کرده است.
به  دلیل شهرت استاد رضوان در این حرفه، کتیبه‌های دیگری نیز در سطح شهر به خط او دیده می‌شود که از  جمله آنها می‌توان به کتیبه سرداب خیابان نوّاب صفوی، کتیبه مسجد حاج حکیم خیابان طبرسی و کتیبه سردرب مدرسه عسکریه اشاره کرد. همچنین در دیگر ابنیه مقدس همچون شاهچراغ در شیراز، آرامگاه امامزاده محروق در نیشابور، آرامگاه باباطاهر عریان در همدان، روزبهان و شاه‌داعی الی‌الله در شیراز و... آثار ارزشمند این استاد فرهیخته به یادگار به جا مانده است.

قدیمی‌ترین کتیبه رضوان
کتیبه‌ای بر ورودی دومین حجره سمت چپ ایوان جنوبی صحن آزادی به خط ثلث و نستعلیق قدیمی‌ترین کتیبه استاد رضوان در حرم مطهر امام  رضا(ع) است که به سال 1324 برمی‌گردد. در قاب نخست این کتیبه سمت راست ورودی حجره، سوره کوثر و در قاب آخر، سمت چپ حجره، سوره توحید و در آخر «سنه ۱۳۶۵ قمری / کتبه العبد محمد حسن الرضوان» نوشته اند. همچنین بر دو قاب کوچک دو طرف در، به نستعلیق، دو بیت از حافظ بدین مضمون نوشته شده است:
ما در این در نَه پی حِشمت و جاه آمده ایم      از بَد حادثه اینجا به پناه آمده ایم
آبرو می‌رود‌ ای اَبر خطاپوش ببار                   که بدیوان عمل نامه سیاه آمده ایم.
متن قرآنی این کتیبه به قلم ثلث با ترکیب دو طبقه کمربندی به شیوه کتیبه‌های ثلث دوره قاجار کتابت شده که نشان می‌دهد، رضوان در آغاز دوره فعالیتش در کتیبه نگاری پیرو شیوه خطاطان عصر قاجار است. بخش زیادی از کتیبه‌های روضه منوره نیز به خط اوست.



سرودن شعر از نوجوانی
وی از نوجوانی در سرودن شعر، طبعی روان داشــت. وی کتاب تجویدش را به صورت شعر در وزن شاهنامۀ فردوسی در 200 بیت سروده است. او که در اشعارش «رضوان» تخلّص می‌کرد، اصول تجوید را در کتابی به نام «لولوء الرضوان فی قرائه القرآن» به نظم کشیده است.
 
اُنس با قرآن
استاد رضوان علاوه  بر اینکه کتیبه نویس و خطاطی چیره دست بود، صدای خوبی نیز در تلاوت قرآن داشت. او یکی از شاگردان برجسته مرحوم سید محمد عرب زعفرانی، استاد بزرگ تلاوت قرآن در مشهد به شمار می‌رفت. وی فن تجوید را نزد این استاد قرآن آموخته بود. وی بیش از 70 جلسه قرآن در مشهد راه‌اندازی کرد که بسیاری از علاقه‌مندان به آموزش تلاوت، در این جلسات حضور پیدا می‌کردند.



مدفون در صحن آزادی
مرحوم محمدحسن بیوکی پس از سال‌ها خدمت به ساحت قدسی علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) به دلیل بیماری دیابت نهم آذرماه سال 1363 در سن 75 سالگی دارفانی را وداع گفت و پیکرش پس از تشییع در بهشت ثامن‌الائمه(ع) صحن آزادی، بلوک 37 به خاک سپرده شد. زندگی پربارش تحسین اهل هنر را برانگیخت و بر سر مزارش نوشتند: «آرامگاه ابدی قبله اهل هنر».