راهکارهای امام محمد باقر، برای گریان نبودن در روز حساب

برای معشوقه‌اش نوشته بود: «تشبه العبارات التی نضع تحت‌ها سطر فی الکتب…» یعنی شبیه عباراتی هستی که در کتاب‌ها زیرش خط می‌کشم. انگار ماه رجب هم در بین ماه‌ها، همین حکایت را دارد. ماه رجب باید برجسته شود، باید تمام روزها و لحظه‌هایش را دریابیم. به قول بزرگان دین، ماه رجب ماه ورودیست، ورود برای تبدیل شدن به نسخه‌ای بهتر از خودمان و درک ماه خدا و شب‌های قدر سرنوشت سازش. گفت‌وگوی ما با حجت الاسلام «علیرضا بیاتانی» در سالروز میلاد امام محمد باقر علیه السلام و شروع ماه رجب، بر همین مبناست. 

سه چشمی که در روز قیامت گریان نیستند

چشم گریان در روز قیامت! خدا نصیبتان نکند. چگونگی‌اش را هم حجت الاسلام بیاتانی با توضیحات دقیق و کاربردی‌اش در مورد حدیثی از امام محمد باقر برایمان گام به گام مشخص می‌کند. بیاتانی می‌گوید: «امام باقر علیه السلام در روایتی می‌فرمایند: کُلُّ عَینٍ باکیةٌ یومَ القیامهِ غیرَ ثلاثٍ: عینٌ سَهِرَتْ فی سبیلِ اللّهِ، وعینٌ فاضَتْ مِن خَشیَةِ اللّهِ، وعَینٌ غَضّتْ عن مَحارِمِ اللّهِ. (جلد ۷ بحارالانوار). یعنی هر چشمی روز قیامت گریان است مگر سه چشم، چشمی که در راه خدا بیداری کشیده و چشمی که از خشیت خدا گریسته و چشمی که از نگاه حرام خودداری کرده است. 

برای اینکه بتوانیم مصداق این روایت شریف قرار بگیریم باید با بررسی روایات دیگر به دنبال راهکارهای ایجاد این سه کار و رفع موانعشان باشیم و به تفکیک ببینیم برای تحقق هر کدام از این‌ها چه موانعی باید کنار زده شوند و چه مقدماتی باید طی شوند.»

حجت الاسلام بیاتانی، طبق روایتی از امام محمد باقر از اقداماتی حال کوک کن در زندگی، برای استفاده بیشتر در ماه رجب می‌گوید.

عوامل مادّی و معنوی موثر بر بیداری سحرگاهی

«آنکه سحر ندارد، از خود خبر ندارد!» خدا رحمت کند حسن زاده آملی را، هنرمندانه در همین هفت کلمه، دنیایی از معنا را جای داده است. حجت الاسلام بیاتانی در ادامه می‌گوید: «برای بیدار شدن قبل از اذان صبح به قصد تهجد و مناجات؛ هم عوامل مادی دخیل هستند و هم عوامل معنوی. 
از نظر مادی می‌توان به عوامل زیر برای کمک به بیداری سحرگاهی اشاره کرد: 

۱-خواب قیلوله و ظهرگاهی؛ همان گونه که رسول اکرم فرمودند: اِسْتَعِینُوا بِالْقَیْلُولَةِ عَلَی قِیَامِ اَللَّیْلِ (از قیلوله برای بیداری شب کمک بگیرید) و حتما نزدیک ظهر زمان مختصری را به خواب و استراحت اختصاص دهیم. 
۲-فاصله‌ شام و خواب؛ اگر فاصله‌ شام و خواب کم باشد و هنگام خواب، بدن درگیر هضم غذا باشد موجب ایجاد اختلال در کیفیت خواب خواهد شد. 
۳-کم‌خوری در شب؛ طبق تحقیقات خوردن غذاهای حاوی پروتئین در روز تا ۶۰ درصد میل شدید به خوردن غذا در شب را کاهش می‌دهد. 
۴-توجه به کیفیت غذا در شب؛ غذاهای با طبع سرد و غذاهای چرب در شب می‌تواند پرخوابی ایجاد کند و بیدار شدن را سخت کند و باید جداً از خوردن غذاهای چرب در شب پرهیز کرد و در صورت خوردن غذاهای با طبع سرد با خوردن چیزهایی مثل خرما و کشمش و مویز و… بدن را به اعتدال رساند. 
۵-زود خوابیدن؛ که البته این مورد نیاز به عزم خانوادگی دارد و باید خانواده به توافق برسند که سر یک ساعت مشخص برق‌ها خاموش شوند و شرایط برای خواب فراهم شود و شاید اوایل این کار سخت باشد، ولی بعد از چند روز و مخصوصا بر اثر زود بیدار شدن‌ها در صبح به مرور زمان سختی‌اش به لذّت و شیرینی تبدیل خواهد شد. 
برخی عوامل معنوی کمک کننده به بیداری سحرگاهی عبارتند از: با وضو خوابیدن؛ قرائت معوذتین (سوره‌های ناس و فلق) قبل از خواب، ترک دروغگویی در طول روز. طبق روایتی از امام صادق علیه السلام در بین گناهان مختلف دروغگویی تاثیر ویژه‌ای در محرومیت از بیداری سحرگاهی دارد.»

عوامل ایجاد و رفع قساوت قلب

اینکه برای مصداق قرار گرفتن مورد دوم فرمایش امام محمد باقر چه موانعی باید کنار زده شوند و چه مقدماتی باید طی شود را حجت الاسلام بیاتانی این گونه توضیح می‌دهد: «دومین مساله‌ای که در روایت شریف به آن اشاره شده گریه‌ از خشیت خداست. برای اشک داشتن در محضر پروردگار آن هم اشکی که ناشی از خشیت باشد باید موانع معرفت به عظمت پروردگار را از بین ببریم که مهم ترینش قساوت قلب است و قساوت قلب دریچه‌های نفوذ معرفت به قلب را می‌بندد؛ همان گونه که امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ما جَفَّتِ الدّموع إِلّا لِقَسوةِ القلوب. (اشک چشم خشک نمی‌شود مگر به واسطه‌ قساوت قلب) 
در واقع اگر با عوامل ایجاد قساوت قلب آشنا شویم و برای رفعشان تلاش کنیم روز به روز دریافت‌های قلب از جلوه‌های عظمت خدا بیشتر خواهد شد و خشیت شکل خواهد گرفت و چشمه‌ چشم ما در محضر پروردگار جوشان خواهد شد. 

طبق استقرای ناقصی در بعضی روایات بخشی از عوامل ایجاد قساوت قلب عبارتند از: 

۱-خنده‌ زیاد؛ رسول خدا فرمود: إیاک و کثرةَ الضحک؛ فإنه یُمیتُ القلب (از خنده‌ زیاد بپرهیز که قلب را می‌میراند) 
از عبارت کثرت می‌فهمیم که از مطلق خنده منع نشده‌ایم بلکه از خنده‌ی افراطی که هم انسان را در نظر دیگران سبک می‌کند و هم نشانه‌ غفلت است منع شده‌ایم و در زندگی اهل بیت علیهم السلام هم گزارش‌هایی از خنده‌ آن بزرگواران در تاریخ ثبت شده است. 
ضمنا امام باقر علیه السلام یک دعای کوتاه به ما یاد داده‌اند که اگر گرفتار افراط در خنده شدیم جلوی تاثیرات منفی آن روی قلب را بگیریم؛ آنجا که فرمودند: إذا قهقهتَ فقل حین تفرغُ: أللّهمّ لا تَمقُتنی (هر وقت قهقهه زدی بگو: خدایا برمن خشم نگیر).

۲-شنیدن هرگونه لهو و امور بیهوده (چه موسیقی حرام و چه سخنان بیهوده). به کسانی که به گوش دادن به موسیقی عادت دارند و تصور می‌کنند بدون موسیقی نمی‌توانند زندگی کنند عرض می‌کنم منظور از این کلام حذف موسیقی به صورت کامل نیست، بلکه منظور گزیده شنوی است. 

۳-انباشته کردن ثروت؛ امیرالمومنین علیه السلام فرمودند: إنّ کثرةَ المال مَقساةٌ للقلوب (تحف العقول). یعنی کثرت ثروت قساوت قلب می‌آورد. 
برای کسی که اندکی با منظومه‌ فکری اهلبیت و ادبیات روایات آشنا باشد روشن است که منظور از این روایات نفی کسب مال وعدم برخورداری از نعمت‌های الهی نیست؛ 

بلکه به نظر اسلام بر هر کسی لازم است که مناسب‌شان خود و خانواده‌اش به دنبال کسب رزق و امکانات لازم برای آسایش باشد، ولی چنانچه مازاد بر آنچه برای یک زندگی شایسته لازم است را داشته باشند و نسبت به اقتصاد جامعه و معیشت فقرا بی‌تفاوت باشند و آن مقدار زیادی را بیهوده انباشته کنند در حالی که می‌تواند گره‌های زیادی از جامعه را باز کند؛ این امر قساوت قلب ایجاد می‌کند. 

واجبات مالی اسلام برای ایجاد موازنه بین ثروت انباشته شده‌ ثروتمندان و فقر فقرا و برای ایجاد احساس مسئولیت بین مسلمین نسبت به همدیگر است. در مقابل برخی از عوامل برطرف کننده‌ قساوت قلب طبق روایات عبارتند از: 
۱-غذا دادن به فقرا (دغدغه داشتن برای نیازهای جسمی دیگران) 
۲-دست کشیدن به سر یتیمان (دغدغه داشتن برای نیازهای روحی دیگران) 
رسول خدا فرمود: إذا أردت أن یلینَ قلبُک فأطعمِ المسکینَ وامسح رأسَ الیتیم. 
۳-کثرت ذکر در خلوت
امام باقر علیه السلام می‌فرمایند: تعرّض لرِقّة القلب بکثرة الذکر فی الخلوات. 
اینکه روزی چند دقیقه در جای خلوتی که هیچ کس ما را نمی‌بیند مشغول به ذکر باشیم کم کم قلب را نرم و اشک را جاری می‌کند.»

ماه رجب را ماه مهمانی خصوصی خدا دانسته‌اند، ماه رمضان ماه مهمانی عمومی است.

آرامش روحی ناشی از کنترل نگاه

«القَلبُ مُصحَفُ البَصَرِ.» فرمود: «دل صحیفه‌ دیده است که هر چه دیده بیند، در دل نقش شود.» همین سه کلمه از مولا علی علیه السلام را فرستادم. دوست ادبیات خوانده در دانشگاه، پاسخم را با دوبیتی‌های بابا طاهر داد، برایم نوشت: 
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
که هر چه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز پولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد
قبلا هم شنیده بودم، اما پاسخش نشست بر جانم. 

حجت الاسلام بیاتانی در توضیح مورد سوم، یعنی خودداری از نگاه حرام می‌گوید: «وقتی که روایات باب نگاه را مرور می‌کنیم می‌بینیم بیش از آنکه از ثواب‌های اخروی برای ترک نگاه حرام سخن گفته باشند از فواید دنیوی و ملموس و دارای جاذبه برای مخاطب سخن گفته‌اند و در واقع یکی از مهمترین انگیزه‌ها برای ترک نگاه حرام توجه به همین فواید نقد و ملموس است. 

مثلا حضرت علی علیه السلام در روایتی می‌فرمایند: مَن غَضَّ طَرفَهُ أراحَ قَلبَهُ (غرر الحکم و دررالکلم) و به آرامش روحی ناشی از کنترل نگاه اشاره می‌کنند که گمشده‌ هر انسانی است و برای هرکسی دارای اهمیت است. 
البته علاوه بر این روایات انگیزه بخش راهکار عملیاتی موثری هم برای ترک نگاه حرام هست و آن این است که انسان برای خودش جریمه تعیین کند و مثلا با خودش عهد کند که اگر عمدا نگاه حرامی را مرتکب شد مثلا چند صلوات بفرستد یا یک صفحه قرآن بخواند. این جور جریمه‌ها خودش سازنده است.»

لحظه‌هایتان کوک، به برکت روزهای حال کوک کن ماه رجب!