چالش های حکومت خود مختار آذربایجان

جعفر پیشه‌وری نقشی محوری در شکل‌گیری و رهبری فرقه دموکرات آذربایجان ایفا کرد. او در سال ۱۲۷۲ خورشیدی در خلخال زاده شد و در دوران جوانی، با گرایش به اندیشه‌های سوسیالیستی و فعالیت در حزب کمونیست ایران، وارد صحنه سیاست گردید. پیشه‌وری به دلیل فعالیت‌های سیاسی خود بارها بازداشت و تبعید شد، اما هرگز از پیگیری آرمان‌هایش دست نکشید.

پیشه‌وری در سال ۱۳۲۴، با حمایت مستقیم اتحاد جماهیر شوروی، فرقه دموکرات آذربایجان را بنیان نهاد. این فرقه با شعارهایی مانند دفاع از حقوق اقلیت‌های قومی، اجرای اصلاحات ارضی و بهبود وضعیت معیشتی مردم آذربایجان، توانست حمایت بخشی از مردم و نخبگان محلی را جلب کند. جعفر پیشه‌وری، به عنوان رهبر فرقه، با بهره‌گیری از مهارت‌های سیاسی خود و حمایت شوروی، نقش اصلی را در تأسیس حکومت خودمختار آذربایجان ایفا کرد.

در دوران حکومت خودمختار، پیشه‌وری تلاش کرد برنامه‌های اصلاحی گسترده‌ای اجرا کند و نهادهای حکومتی مستقل از دولت مرکزی ایران را پایه‌گذاری نماید. او همچنین از رسانه‌ها، به ویژه روزنامه آذربایجان که ارگان رسمی فرقه بود، برای تبلیغ اهداف و آرمان‌های فرقه دموکرات بهره برد. اما سیاست‌های داخلی و خارجی او، با چالش‌های فراوانی همراه بود. اختلافات داخلی در فرقه، فشارهای دولت مرکزی و تغییر رویکرد شوروی نسبت به حمایت از حکومت خودمختار، از جمله موانعی بودند که او با آنها روبرو شد. پیشه‌وری همچنین نقش مهمی در تعامل با شوروی ایفا کرد. در حالی که او تلاش داشت حمایت شوروی را حفظ کند، در نهایت مجبور شد با خواسته‌های این قدرت بزرگ برای مذاکره با دولت مرکزی ایران موافقت کند. این تعاملات و فشارها، موجب شکاف در میان اعضای حکومت و افول تدریجی قدرت فرقه دموکرات شد.

حکومت خودمختار آذربایجان در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم، در شرایطی تأسیس شد که فضای سیاسی ایران تحت تأثیر تحولات بین‌المللی و دخالت قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه شوروی، قرار داشت. شوروی، با حضور نیروهای خود در شمال ایران و حمایت از جنبش‌های محلی، زمینه‌ساز تشکیل این حکومت شد. سیاست‌های شوروی در حمایت از گروه‌های محلی، هدفی فراتر از تأمین منافع منطقه‌ای داشت و درصدد گسترش نفوذ خود در ایران و مقابله با دولت مرکزی و رقبای خود در صحنه بین­المللی بود.

در این دوران، حکومت خودمختار با وعده‌هایی نظیر تأمین عدالت اجتماعی، بهبود وضعیت معیشتی و استقرار نظم، کار خود را آغاز کرد، اما خیلی زود با چالش‌هایی جدی مواجه شد.

از سوی دیگر، روابط حکومت خودمختار با شوروی دچار تیرگی شد، زیرا شوروی از حمایت‌های بی‌قیدوشرط خود دست کشید و خواستار توافق این حکومت با دولت مرکزی ایران شد. این تغییر رویکرد، منجر به دل‌نگرانی و اختلاف در میان اعضای حکومت گردید.

این چالش‌ها و تضادها، تصویری پیچیده از عملکرد و مشکلات حکومت خودمختار آذربایجان ارائه می‌دهند. در این خصوص در خاطرات آیت الله میرزا عبدالله مجتهدی آمده است:

روی هم رفته کارهای حکومت ملی آذربایجان خوب پیشرفت نمی کند بی نظمی های زیادی در وزارت جنگ ظاهر شده .است مخصوصا در قسمت تغذیه و تهیه وسایل استراحت سربازان اجباری که کار به کلی مغشوش شده و از پرده بیرون افتاده است. عده زیادی از سربازان در اثر محرومیتهای چند ماهه در محل ماموریت شان یا به اصطلاح جبهه، ناخوش شده و به شهر آورده شده اند اطبای شهر مأمور گردیده اند که این سربازان را معاینه نموده هر کدام غیر صالح به خدمت باشد معاف نمایند و با این ترتیب عده معتنابه از سربازان مرخص گردیده اند. دیروز پیشه وری به اداره بلدیه رفته اجزای بلدیه را جمع نموده و در حق آنها عتاب و خطاب بسیاری نموده گفته است که همه تان را بیرون میکنم اجزای بلدیه همه از عدلیه خارج گردیده اند بعد چند نفر از اعضای تازه وارد که فرقه برای تأمین گذران آنها را در بلدیه مستقر نموده است پیش آقای پیشه وری وساطت نموده و اجزای بلدیه بر گردیده اند! یک نفر فدایی گویا ربیب قلی خان قره باغی که مشهور به قلی خان زرد است که به گناه سوء قصد به ناموس یک دختر به عنف از طرف محکمه صحرایی محکوم به اعدام شده بود، دیروز تیرباران گردید فدایی [ مزبور ] پسر سالار محتشم است که بیست و پنج سال قبل به گناه شرارت در اطراف مراغه به دار زده شد. این مطلب هم تقریباً قطعی است که از طرف روسها بعضی تذکرات به حکومت ملی داده شده است که اسباب دل شکستگی اعضای حکومت گردیده است و چند نفر از آنها از جمله الهامی وزیر مالیه نمی توانسته است که در ظاهر جلو تأثرات خود را بگیرد از قراین چنین فهمیده میشود که روسها از پیشه وری و همکارانش خواسته اند که با قوام و دولت ایران به کنار بیایند و گویا یادآور شدهاند که در صورت بروز اختلاف در اثر سختگیری حکومت آذربایجان روسها به آذربایجان کمک نخواهد نمود. علامت این اندیشه زمامداران آذربایجان را در روزنامه آذربایجان که ارگان رسمی فرقه دموکرات است میتوان کشف نمود پیشه وری چند روز پیش از فرقه دموکرات اختیارات تامه دریافت نموده است که با دولت ایران داخل مذاکره بشود اکثریت وزرا و متنفذین حکومت ملیآذربایجان طرفدار حل قضیه به طور مسالمت آمیز هستند. چند نفر هم مخالف با سازش با طهران هستند. رادیو هر روز خبر می­دهد که یک هیئت از طهران به تبریز  خواهد آمد و مردم هم منتظر هستند، ولی اثری ظاهر نمی­شود.

منبع: بحران اذربایجان (سال های 1324- 1325 ش) خاطرات مرحوم آیت الله میزرا عبدالله مجتهدی