امام باقر، مبارز میدان علم و عمل

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، امام باقر(علیه السلام)، در دوره‌ای از تاریخ اسلام به امامت رسید که شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه اسلامی، زمینه‌ساز گسترش علوم و معارف اسلامی بود. دوران امامت ایشان، با تغییر و تحولات فراوانی همراه بود که این شرایط، فرصت و چالش‌های مهمی را برای نشر معارف اسلامی و توسعه بنیان‌های تشکیلات شیعی فراهم ساخت. در این یادداشت، فعالیت‌های علمی و تشکیلاتی امام باقر (علیه السلام) مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد.

زمینه‌های تاریخی دوران امام باقر(علیه السلام)

پس از شهادت امام حسین (علیه السلام) و وقایع عاشورا، حکومت اموی در مواجهه با اعتراضات مختلف، به تضعیف مشروعیت خود گرفتار شد. انتقال قدرت از امویان به عباسیان، هرچند در دوران امام باقر (ع) به کمال نرسیده بود، اما منازعات داخلی امویان و افزایش نارضایتی عمومی، فرصت بیشتری برای امام فراهم کرد تا به تقویت علمی و تشکیلاتی شیعیان بپردازد.

ایشان در زمانی به امامت رسیدند که جامعه اسلامی نیازمند بازخوانی معارف اصیل اسلامی و مقابله با انحرافات فکری بود. با بهره‌گیری از موقعیت تاریخی و حضور شاگردان برجسته، امام تلاش کرد تا شبکه‌ای از تعلیم و تربیت را سامان دهد که نتیجه آن، تثبیت علمی و اعتقادی مکتب اهل‌بیت بود.

تشکیلات علمی امام باقر و آثار اجتماعی آن

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های امام، تشکیل حوزه‌های علمی برای پرورش شاگردان و راویان بود. افرادی چون جابر بن یزید جعفی، زرارة بن اعین، و محمد بن مسلم، از جمله شاگردان برجسته امام بودند که معارف اهل‌بیت را به نسل‌های بعد منتقل کردند. این شبکه علمی، هم‌چون ستون فقراتی برای تداوم فرهنگ شیعی عمل کرد.

امام باقر (علیه السلام) در مقام بازخوانی اصول اعتقادی اسلام، به ویژه توحید و ولایت، کوشید. ایشان با تأکید بر آموزه‌های ناب توحیدی و تبیین جایگاه ولایت اهل‌بیت (علیهم السلام)، جامعه اسلامی و خصوصا شیعیان را از افتادن در دام جبرگرایی و غلو بازداشت.

در زمانی که بنی‌امیه به تحریف گسترده سنت پیامبر (ص) مشغول بودند، امام باقر (ع) با استناد به احادیث اصیل پیامبر و تفسیر قرآن، سنت حقیقی را بازگو و زنده کرد. روش علمی ایشان، مبتنی بر استدلال قرآنی و منطقی بود که حجت را بر مخالفان تمام می‌کرد.

امام باقر (علیه السلام) با تدوین اصول و قواعد علوم اسلامی، به ویژه فقه، تفسیر و کلام، پایه‌های علمی‌ای را بنا کردند که تا امروز مورد استفاده فقها و متکلمان شیعه و بنیان مستحکم فقه شیعه است.ایشان در دوران خود با فرقه‌ها و جریان‌های انحرافی متعددی مواجه بود. از جمله این جریان‌ها، می‌توان به مرجئه، قدریه و غلات اشاره کرد. ایشان با رویکردی روش‌مند، به نقد افکار آنان پرداخت و حقایق اسلامی را برای شاگردانش آشکار ساخت.

تقویت تشکیلات سیاسی شیعی

امام باقر (علیه السلام) در کنار فعالیت‌های علمی، به فعالیت‌های اجتماعی نیز اهتمام داشتند. ایشان با تشویق شیعیان به انسجام و کمک به یکدیگر، فرهنگ تعاون و حمایت اجتماعی را در میان پیروان خود ترویج و شبکه ای بهم پیوسته از شیعیان را در راستای اهداف اسلام و مبارزات سیاسی خود تشکیل دادند.

بنابراین نقش آفرینی و مبارزات سیاسی حضرت نه تنها در زمینه علمی، بلکه در تقویت تشکیلات شیعی نیز نقشی بی‌بدیلی است. ایشان با گسترش ارتباط با شیعیان مناطق مختلف و سازمان‌دهی شبکه‌ای از وکلا و نمایندگان، توانستند ارتباط جامعه شیعی را در شرایط خفقان حفظ کنند.

یکی از اهداف امام، پرورش نسل جدیدی از شیعیان بود که هم از لحاظ علمی و هم از لحاظ سیاسی آماده مقابله با چالش‌ها باشند. تربیت شاگردانی چون جابر بن یزید جعفی و ابوحمزه ثمالی، نمونه‌ای از این رویکرد بود. ایشان با بیانی حکیمانه و غیرمستقیم، سیاست‌های ظالمانه حکومت اموی را نقد کرده و با تبیین ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی در اسلام، مسیر صحیح حکومت اسلامی را برای شیعیان ترسیم کردند که مبنای حرکت و تربیت سیاسی شیعیان شد.

برنامه امام در این مسیر مبارزات استفاده هوشمندانه از تقیه در عین پیشبرد برنامه‌های علمی و فرهنگی بود. ایشان توانستند با حفظ امنیت شیعیان، معارف ناب اسلامی را به صورت گسترده منتشر کنند. میراث امام باقر (علیه السلام)، مجموعه‌ای گران‌بها از معارف اسلامی است که تا امروز الهام‌بخش شیعیان و مسلمانان بوده است. ایشان با احیای علم و تأسیس تشکیلات قوی شیعی، پایه‌گذار تحولاتی بودند که در زمان امام صادق (علیه السلام) به اوج رسید. مبارزات امام باقر (علیه السلام)، نمادی از تدبیر، تقوا و روش‌مندی در مواجهه با چالش‌های زمانه است که سیره ایشان را به الگویی جاودان برای رهبران دینی و اجتماعی در تمام ادوار تاریخ تبدیل می کند.