بررسی ویژگی‌های «عبادالرحمن» در سوره مبارکه فرقان

وی افزود: در آیات قرآن می‌بینیم که گویا خداوند تبارک و تعالی می‌خواهد دست زیر زیر چانه انسان بگیرد و بگوید بالا را نگاه کن، «أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ ۚبَنَاهَا» نگاهی به آسمان بنداز و خلقت کهکشان‌ها و آسمان‌ها را ببین، آیات آفاقی را نگاه کن، و این حس به انسان دست می‌دهد:پس من ذره‌ای در این جهان بیش نیستم، چرا تکبر،چرا خودبرتربینی؟ این نگاه کمک می‌کند انسان هم در مقابل خالق خود و هم در مقابل مخلوقات حس فروتنی و تواضع داشته باشد و قطعاً کسی که تواضع کند، خداوند تبارک و تعالی او را بالا می‌برد، خداوند می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا» خدا محبت را در دل مردم قرار می‌دهد، چون او متواضع بوده و تواضع در شخصیت او شکل گرفته است.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی کوثر با اشاره به ادامه آیه ۶۳ این سوره که می‌فرماید: «وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا» گفت: دومین ویژگی عبادالرحمن این است که مؤدب و محترم‌اند و اگر انسان‌های نادان آن‌ها را خطاب قرار دهند و سخن نابخردانه‌ای خطاب آن‌ها بگویند، آنها محترمانه و سلام‌گویان از کنار چنین افرادی رد می‌شوند. اینجا مفسران درباره این سلام گفتن، مواردی را مطرح کرده‌اند که از آن جمله می‌توان گفت، سخنی که در مواجهه با این افراد مطرح می‌کنند سالم و از هرگونه بی‌احترامی و سخن ناپسند و زشتی است و رفتارشان نسبت به کسی که با آنها به درستی رفتار نکرده، کریمانه و محترمانه است و اهل جدل نیستند، به‌طور مثال در موقعیت اجتماعی ما شاید این اتفاق برای ما خانم‌ها با نوع پوششی که داریم و یا بعضی از آقایون چنین رفتارهایی رخ دهد، این ویژگی که برای عباد رحمان در نظر گرفته شده و شخصیت کسی که می‌خواهد خود را به عبادالرحمن نزدیک کند، در مواجهه با چنین رفتارهایی باید به‌گونه‌ای باشد که از مجادله کردن بپرهیزد و اگر  با رفتار ناشایستی از روی ناگاهی و یا حتی عمدی مواجه شد، با مخاطب به گونه‌ای رفتار نکند که او به کلی از هر آنچه که دین و مباحث دینی است، دور کند.

خانم دکتر ارفع افزود: در حقیقت ویژگی‌هایی که برای عبادالرحمن در این آیات مطرح می‌شود درواقع انسان‌های ممتاز و نمونه‌ این ویژگی‌ها را دارند و در حقیقت به آن صدر و قله تعالی رسیده‌اند و اگر ما انسان‌ها بخواهیم در خود کنکاش کنیم که آیا این ویژگی‌ها را داریم یا اگر نداریم در خود ایجاد کنیم و یا تقویت کنیم، به این ویژگی‌هایی که در عبادالرحمان هست توجه کنیم و یادمان نرود این امکان برای همه وجود دارد که به درجاتی از این ویژگی‌ها دست پیدا کنیم، این انسان‌ها ممتازین هستند، ولی آیا برای من نیز این امکان وجود دارد که بتوانم به این درجات برسم، بله حتماً، ممکن است بنده نوعی به ۱۰۰ نرسم ولی بالاخره درجاتی را می‌توانم کسب کنم.

وی گفت: در حقیقت فردی که فروتنی و خشوع دارد و می‌خواهد رفتار محترمانه با دیگران داشته باشد، سطح تحمل خود را بالا برده است و اگر سطح تحمل و تاب‌آوری بالایی نداشته باشد، قطعاً اگر به او  بی‌احترامی شود ممکن است عکس‌العمل مناسبی نشان ندهد، لذا حضرت علی علیه السلام فرمودند:«المَرءُ مَخبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ» تا شما صحبت نکرده باشید شخصیت بروز پیدا نمی‌کند و زمانی که شروع به صحبت می‌کنیم، شخصیت فرهنگی، اجتماعی وعلمی مشخص می‌شود. حضرت در جای دیگه فرمودند: «لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ» انسان عاقل اول فکر می‌کند، سپس صحبت می‌کند و برعکس انسانی که نادان است اول صحبت می‌کند و بعد احتمالاً به خاطر بعضی از گفته‌ها پشیمان می‌شود.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی کوثر بیان کرد: ویژگی سوم «وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَامًا» بر نماز شب ملازمت و مداومت دارند، این ساحت فردی است، ولی مقدمه است برای اینکه در حقیقت شخصیت فردی انسان تقویت و قوی شود و بتواند در ساحت‌های اجتماعی بروز و ظهور بهتری پیدا کند.

وی افزود: در این آیه سه واژه وجود دارد که باید به آنها توجه داشته باشیم و مخاطبان درباره آنها تفکر و تأمل داشته باشند. یکی واژه «یبیتون» است که از بیتوته و شب زنده‌داری کردن است و به صورت فعل مضارع آمده که اشاره بر استمرار و مداومت دارد. دو واژه «سجداً» و «قیاماً» جمع مکسر ساجد و قائم است و حالت عبادالرحمن را در هنگام شب زنده‌داری بیان می‌کند، نکته‌ای مورد توجه تقدم سجداً بر قیاماً است، چون عالی‌ترین حالتی که عبد می‌تواند نسبت به مولای خود داشته باشد در حالت سجده است و این سجده کردن سجده کردن مداومی است که در شب اتفاق می‌افتد و عالی‌ترین مرتبه تواضع است.

خانم دکتر ارفع گفت: در این آیه شریفه نمی‌فرماید عبادالرحمن نماز می‌خوانند، چون نماز که از لوازم ایمان است، می‌فرماید نماز شب می‌خوانند یعنی چیزی فراتر از عبادت عادی است، نماز شب می‌خوانند و این امر هم در آنها مداومت و ملازمت دارد. امام صادق علیه السلام در روایتی در رابطه با بحث نماز شب، فرمودند : «ما مِن عَمَلٍ حَسَنٍ یَعمَلُهُ العَبدُ إلّا ولَهُ ثَوابٌ فی القرآنِ إلّا صلاةَ اللَّیلِ؛ فإنَّ اللّه َ لَم یُبَیِّنْ ثَوابَها»، «هر کار نیکی که بنده می‌کند، در قرآن برایش ثوابی ذکر شده مگر نماز شب که ثواب آن را مشخص نکرده، سپس حضرت به آیات ۱۶ و ۱۷ سوره سجده اشاره کرده که می‌فرماید:«اعوذ بالله من الشیطان الرجیم، تَتَجافی جُنُوبُهم عَن المَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَ طَمَعًا وَ مِمَّا رَزَقْنَـهُمْ یُنفِقُونَ * فلا تَعْلَمُ نَفسٌ ما أُخْفِیَ لَهُم مِن قُرَّةِ أعْیُنٍ جَزاءً بِما کانوا یَعمَلونَ»، «پهلوهایشان را از بسترها دور می‌کنند[و]پروردگارشان را از روی بیم و طمع می‌خوانند و از آنچه روزیشان داده‌ایم انفاق می ‌نند و هیچ‌کس نمی‌داند به پاداش آنچه می‌کرده‌اند چه مسرت‌هایی برایشان نهفته شده است» حضرت می‌فرمایند ثواب نماز شب آنقدر زیاد است که در قرآن به آن اشاره نشده، فقط حتماً ثواب و پاداش آن بی‌حساب است و باعث چشم روشنی آنها خواهد بود.

وی بیان کرد: ویژگی چهارم می‌گوید آنها در انفاق کردن متعادل هستند، «وَالَّذِینَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَامًا» نکته‌ مورد توجه این است که خداوند در قرآن نمی‌فرماید عبادالرحمن انفاق می‌کنند چراکه انفاق کردن لازمه ایمان است، درواقع درباره کیفیت انفاق صحبت می‌کند و با ریزبینی ویژگی‌های عبادالرحمن را مطرح می‌کند.  خداوند می‌فرماید : عبادالرحمن هنگام انفاق، جانب اعتدال را رعایت می‌کنند، نه آن میزان می‌بخشند که اسراف شود و نه آن میزان نمی‌بخشند که سخت‌گیری مطرح شود. اگر بخواهیم فراتر نگاه کنیم، این جنبه متعادل بودن در همه زندگی شخصی که جزو گروه عبادالرحمن است قطعاً ساری و جاری است و این یک نمونه از نمونه‌هایی است که در حقیقت شخصی که جزو گروه ممتازین است به آن می‌پردازد.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی کوثر با اشاره به روایتی از امام صادق علیه السلام که به صورت عینی و محسوس این آیه شریفه را تبیین کرده‌اند، گفت: حضرت برای مخاطبین سه مرتبه دستشان را پر از سنگریزه و خاک می‌کنند، در مرتبه اول آنچنان دستشان را محکم می‌گیرند که هیچ چیزی از اون خاک‌ها و سنگریزه‌ها بیرون نمی‌ریزد و می‌فرمایند این همان اقطار است، یعنی سخت‌گیری که هیچ چیزی از دستشان نچکد، مرتبه دوم دستشان را آنقدر باز کنند که هرچی سنگریزه و خاک است از دستشان بیرون می‌ریزد، اینجا می‌فرمایند این همان اسراف است و در مرتبه سوم دستشان را نیمه باز می‌گیرند به‌گونه‌ای که بخشی از خاک و سنگریزه بیرون می‌ریزد و می‌فرمایند این همان قوام است، این همان تعادل است، عبادالرحمان بخشی از سرمایه زندگی و کار و تلاش را برای خانواده و همسر و فرزندان قرار می‌دهند و بخشی را در اختیار دیگران قرار می‌دهند، این افراد در ساحت‌های مختلف ویژگی‌های ممتازی دارند و تعادل بودن در همه جنبه‌های زندگی به خصوص در وجه اقتصادی متعادل هستند.

خانم دکتر ارفع گفت: ویژگی پنجم عبادالرحمان این است که  از لغو به دورند «وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَامًا» زمانی که با یک کار یا گفتار مواجه می‌شوند با کرامت و کریمانه از کنارش می‌گذرد. واژه لغو اینجا به معنای فعل یا گفتار بیهوده است، هرکاری که هدف عقلایی پشت آن نباشد، از آن جهت که عبادالرحمن برای زندگی خود برنامه و زندگی هدفمند دارند، لذا هر فعل یا هر گفتار یا هر مجلسی که منجر به این شود آنها از هدف اصلی زندگی‌شان دور شوند (هدف اصلی آنها عبودیت برای خداوند تبارک و تعالی و خدمت به خلق است) آن کاری است که هدف عقلایی ندارد و کار بیهوده‌ای خواهد بود.

وی افزود: برای مثال و در دنیای کنونی، سرگرم شدن به فضای مجازی و استفاده از اینترنت به مدت‌های طولانی بدون هدف قطعاً مصداق همین کار لغو و بیهوده را خواهد داشت، استفاده از فضای مجازی اگر هدفمند باشد نه تنها نکوهیده نیست، بلکه خیلی هم پسندیده است ولی وقتی که زمانی را از انسان می‌گیرد صرفاً برای وقت گذرانی خواهد بود و حتماً مصداق کار لغو خواهد بود.

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی کوثر با اشاره به ‌روایت‌های مختلف ائمه درباره برنامه‌ریزی زمان‌ها و ساعت‌های مختلف روایی، گفت: روایتی از امام رضا علیه السلام است که فرمودند : «اِجتَهدوا فی أن یکون زمانکم أَربَع ساعات: ساعة لِمناجاة الله، و ساعة لِاَمر المَعاش، ساعة لِمعاشرة الاخوان والثقات، الذین یَعرِفونَکم عُیوبُکم و یَخلُصون لکم فی الباطن، و ساعة تخلون فیها للذاتکم فی غیر محرم؛ وبهذه الساعة، تقدرون علی الثلاث ساعات» حضرت می‌فرمایند: ساعات زندگیتان را به چهار قسمت تقسیم کنید، زمانی را برای عبادت و مناجات در نظر بگیرید، زمانی را برای معاش و کار حلال و بحث اقتصادی بگذارید و زمانی را برای معاشرت با دوستان بگذارید، البته دوستانی که معتمد هستند و عیوب شما را به شما می‌گویند و از صمیم قلب دوست دارند، یعنی آن ارتباط و معاشرت نیز هدفمند است، یعنی دوستانی داشته باشم که اگر اشکال و ایرادی داشته باشم حتماً به من صمیمانه خواهند گفت و بعد در انتها می‌فرمایند زمانی را نیز برای استراحت و کارهایی که دوست دارید و لذت‌های حلال بگذارید، که اتفاقا با این ساعت برای آن سه بخش دیگر توانمندی پیدا می‌کنید که بتوانید توانمند معاشرت داشته باشید و مناجات الهی  داشته باشید.

وی افزود: می‌گویند وقتی غذا میل می‌کنید با این هدف باشد که قدرت و توانمندی پیدا کنم تا بتوانم مطالعه کنم، بتوانم کارهای علمی را انجام بدهم و این همان نگاه عبادی است، در حقیقت زمانی و ساعتی برای عبادالرحمان نیست که به لغو و بیهوده و بدون هدف باشد، چرا که برای زندگی‌اش برنامه‌ریزی کرده و حتی برای هر روز برنامه‌ریزی دارد و از تمام لحظاتش به نحو احسن استفاده می‌کند.

عضو هیئت علمی مؤسسه  آموزشی کوثر ششمین ویژگی عبادالرحمن را اهل فکر و تحقیق بیان کرد و گفت: خداوند در قرآن می‌فرماید «وَالَّذِینَ إِذَا ذُکِّرُوا بِآیَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ یَخِرُّوا عَلَیْهَا صُمًّا وَعُمْیَانًا» زمانی که آیات الهی برای آنها گفته می‌شود بی‌اختیار آن را نمی‌پذیرند و چشم و گوش بسته آن را نمی‌پذیرند. این آیه به این نکته اشاره می‌کند زمانی که برای عبادالرحمن بحث‌های دینی در موضوعات مختلف تشریعی و موضوعات مختلف دینی مطرح می‌شود، مباحث دینی را بدون بصیرت نمی‌پذیرند. نکته بسیار مهم است از این جهت که اگر کسی ایدئولوژی و اعتقادش را با دقت و بر اساس تفقه و تفحص دریافت کرده باشد به راحتی و با کوچک‌ترین شبهه و تحریف آن را از دست نمی‌دهد، به‌خصوص و با توجه به اینکه ما در زمانی هستیم که انواع شبهات و تحریف‌ها وجود دارد، اگر کسی مطالعات کافی داشته و درحقیقت چشم و گوش بسته مباحث دینی را نپذیرفته باشد می‌تواند مقابله کند و حتی در مقام پاسخگویی باشد، ولی اگر ساده و گذرا ایدئولوژی خود را دریافت کرده باشد به‌مشکل بر می‌خورد، متأسفانه این گروه از افراد بسیار راحت طعمه دشمن قرار گرفته و به عنوان افراد و دوستان ناآگاهی هستند که ضربه‌ آنها بسیار بیشتر از دشمنان آگاه است، به جهت اینکه اگر شخصی که به‌عنوان شخص دیندار (حداقل در ظاهر) شناخته می‌شده به راحتی از دینی که دارد دور کنند، صدمات و لطمات جبران‌ناپذیری به دین و گروه دینداران خواهد زد.

خانم ارفع با اشاره به آیه ۷۴ سوره فرقان درباره ویژگی هفتم عبادالرحمن گفت: مورد بعدی این است که دوستدار خانواده خود هستند، «رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ» خداوند در این آیه شریفه اشاره می‌کند عبادالرحمن برای فرزندان و همسران خود دعا می‌کنند که آنها قرة العین‌شان و روشنی چشمشان باشند، یعنی باعث شادی و خوشحالی باشند، خوشحالی برای عبادت الرحمان زمانی فراهم می‌شود  که همسر و فرزندانشان در مسیر دین باشند و اگر کوچک‌ترین خللی در دینداری فرزند یا در دینداری همسری ایجاد شود به شدت باعث ناراحتی و غم و اندوه می‌شود، لذا در قنوت بسیار مناسب است که آدم این دعا را قرائت کند و  همواره از خداوند تبارک و تعالی بخواهد همسران و فرزندانش در مسیر دین باشند تا زمانی که در قید حیات هستند و این همان نشانه عاقبت بخیری‌ست.

وی افزود: ممکن است این نکته‌ به ذهن برسد که آیا عبادالرحمن تنها دعا می‌کنند؟ در سیره اهل بیت علیهم السلام توصیه‌های مکرری بر نحوه انتخاب همسر و شرایط تربیت فرزند مشاهده کرده‌ایم، برای همسر همکف بودن را در نظر گرفته و در مورد تربیت فرزندان از زمان منعقد شدن نطفه تا دوره‌ای که فرزندان به سنین بزرگسالی می‌رسند و  پدر و مادرشان در قید حیات هستند توصیه‌هایی گفته شده است، رفتارهایی که والدین باید حتماً برای تربیت فرزندشان سرمایه‌گذاری کنند و در کنار آنها، دعا کردن می‌تواند مؤثر باشد و از خداوند بخواهیم و بگوییم ما سعی و تلاش می‌کنیم، ولی قطعاً از خداوند نیز کمک می‌خواهیم برای اینکه تلاش ما به ثمر برسد.

خانم دکمتر ارفع در گفت: خداوند در ادامه همان دعا می‌فرمایند: «وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا» خدایا ما را پیشوا و الگو و اسوه مردم و گروه ناس قرار بده. نکته بسیار مهمی که در این بخش از دعا وجود دارد این است ؛عبادالرحمن تنها به فکر اصلاح خود نیستند و می‌خواهند دیگران را نیز اصلاح کنند، تنها نمی‌خواهند خود و خانواده‌شان متقی باشند بلکه جامعه‌شان نیز رو به تقوا حرکت کند. بدون شک «امام المتقین» در این آیه حضرت رسول صلوات الله و سلام علیه و اهل بیت هستند، همچنین اشاره کردیم گروه ممتازین حضرت رسول صلوات الله و سلام علیه و آله و اهل بیت مکرمشان علیهم السلام هستند ولی کسانی که ریزه‌خوار سفره نعمت اهل بیت علیهم السلام و پیروان و شیعیان آنها هستند، قطعاً تمایل دارند قدمی در این مسیر بردارند و برای رسیدن به جامعه‌ای که انسان‌ها در آن متقی و باتقوا باشند کاری انجام داده و حرکتی کرده باشند.

وی در انتهای سخنان خود عبادالرحمن را انسان‌های ممتاز نمونه و برجسته جامعه دینی بیان کرد، گفت: مصداق اتم و بارز عبادالرحمن حضرت رسول صلوات الله و سلام علیه و اهل بیت علیهم السلام هستند، ولی هر انسانی می‌تواند در خود جستجو کند، ببیند کدام یک از این ویژگی‌ها را دارد تقویت کند، کدام را ندارد در خودش ایجاد کند و به دنبال تقویت آن باشد. هشت ویژگی تواضع، ادب و احترام، مداومت بر نماز شب، تعادل در انفاق ، دوری از کارهای لغو و بیهوده، اهل تفکر و تحقیق‌اند، دوستدار خانواده و مرد میدان‌ بودن که اگر به دنبال آن باشیم به مدینه فاضله‌ای که همه در انتظارش هستیم نزدیک و نزدیک‌تر خواهیم شد.