جهاد تبیین الگویی برگرفته از سیره امام صادق برای مواجهه با انحرافات فکری

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت الاسلام مهدی فرمانیان عضو هیأت علمی و مدرس حوزه و دانشگاه، در نشست علمی «بازخوانی تاریخی و تحلیلی فرقه‌های عصر امام صادق علیه‌السلام» با رویکردی ناظر به مسائل روز جهان اسلام که امروز سه‌شنبه 3 اردیبهشت‌ماه در خبرگزاری رسا، برگزار شد، به تبیین ریشه‌های شکل‌گیری جریان‌ها و فرق مختلف در عصر حضور پر برکت امام صادق (علیه‌السلام) و نیز بررسی تطبیقی آن با جریان‌های فکری و مذهبی معاصر جهان اسلام، به تحلیل روند‌های تاریخی، علل ظهور انحرافات اعتقادی، و پاسخ‌های متقن اهل بیت (علیهم‌السلام) به این جریان‌ها پرداخت.

حجت‌الاسلام فرمانیان با اشاره به زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری فرقه‌های متعدد در دوران پس از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، به بررسی این پرسش پرداخت که چگونه با وجود فاصله‌ زمانی اندک از رحلت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، جامعه اسلامی دچار تفرقه شده و به نحله‌ها و فرقه‌های مختلف تقسیم گردید؟ و آیا آن عوامل، در دنیای معاصر نیز قابل مشاهده و تکرار هستند؟

وی در ادامه در پاسخ به این پرسش، با مرور تاریخی آن مقطع حساس، گفت: ما با بررسی آن دوران می‌بینیم که چند عامل اصلی در این روند نقش‌آفرین بوده‌اند؛ نخست، مجموعه‌ای از تحولات فرهنگی و سیاسی موجب شد تا مراجع اصلی علمی و دینی، به تدریج از صحنه هدایت عمومی جامعه کنار زده شوند که در نتیجه، فضای علمی و فکری دچار آشفتگی شد و هر کس با هر میزان از دانش و صلاحیت، امکان ورود به عرصه نظریه‌پردازی دینی را پیدا کرد.

حجت الاسلام فرمانیان سپس به سه عامل کلیدی اشاره کرد و گفت: اولین عامل تضعیف قدرت حکومت اموی است، در آن دوران، خلافت اموی به دلیل فساد، ظلم و بی‌کفایتی، در حال زوال و تزلزل بود.

وی با اشارخ به عوامل دیگر اظهار داشت: عامل دوم تبلیغات پنهان و تدریجی عباسیان است، عباسیان با بهره‌گیری از نارضایتی عمومی، تبلیغات گسترده‌ای را به‌صورت زیرزمینی آغاز کردند که محور آن بیشتر قدرت‌طلبی سیاسی بود تا بازگشت به سنت نبوی؛ سومین عامل درگذشت صحابه و تابعین است که با وفات بسیاری از اصحاب و تابعین، جامعه اسلامی دیگر از سرمایه‌های اصیل علمی و دینی خود محروم شد و خلأ مرجعیت علمی و معنوی، زمینه‌ساز تشتت فکری گردید.

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: در چنین فضایی، فرصت مناسبی برای امام صادق (علیه‌السلام) فراهم شد تا با برپایی کلاس‌های درس گسترده و تربیت شاگردان فراوان، پایه‌های علمی تشیع را تحکیم بخشند و به تبیین معارف اصیل اسلام بپردازند.

وی ضمن مقایسه شرایط حال با وضعیت کنونی جهان، اظهار داشت: متأسفانه در دنیای امروز نیز با نوعی تکرار همان وضعیت مواجه هستیم؛ امروز نیز شاهد هستیم که کسانی بدون برخورداری از صلاحیت علمی و معرفتی، به اظهار نظر در حوزه دین می‌پردازند؛ حتی در مواردی، صراحتاً علیه اسلام و توحید قلم می‌زنند و افکار انحرافی خود را منتشر می‌کنند، در چنین شرایطی، بازگشت به روش امام صادق (علیه‌السلام) و الگوگیری از منطق گفت و گو و استدلال علمی ایشان، می‌تواند راهکاری موثر برای مقابله با جریان‌های انحرافی باشد.

حجت الاسلام فرمانیان در پاسخ به پرسشی در خصوص روش و رویه برخورد امام صادق (علیه السلام) با این فرقه های انحرافی، با استناد به سیره اهل بیت (علیهم‌السلام) گفت: با دقت در سیره امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نیز می‌بینیم که حتی در دوران حکومت ایشان، که قدرت اجرایی و نظامی در اختیارشان بود، با گروه‌هایی مانند خوارج، تا زمانی که به مقابله مسلحانه نپرداختند، برخوردی قهرآمیز نداشتند؛ از نظر آن حضرت، شمشیر کشیدن، آخرین مرحله برخورد بود.

وی ادامه داد: امام صادق (علیه‌السلام) نیز در برخورد با ملحدین و صاحبان اندیشه‌های انحرافی، حتی زمانی که آنان در مسجدالحرام حضور داشتند، با آرامش و منطق به گفت و گو می‌پرداختند و هرگز رویکردی سلبی و حذفی اتخاذ نمی‌کردند، که این سیره، به‌روشنی نشان می‌دهد که رویکرد اهل بیت (علیهم‌السلام)، در برابر انحرافات، اساساً ایجابی و اقناعی بوده است، نه مبتنی بر حذف و سرکوب.

این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به مطالعات خود، اظهار داشت: تا به امروز، در متون فقهی و منابع روایی معتبر، برخورد سخت‌گیرانه و حاکمیتی با فرقه‌های منحرف – تا زمانی که به محاربه و اقدام عملی علیه امنیت عمومی نپرداخته‌اند – نیافته‌ام، بلکه آنچه به روشنی مشاهده می‌شود، تلاش برای پاسخگویی علمی، شبهه‌زدایی و اقناع فکری است، حتی در دوره‌ای که خوارج هنوز در صحنه بودند، از سوی امام صادق (علیه‌السلام) هیچ‌گونه برخورد سلبی گزارش نشده است.

حجت‌الاسلام فرمانیان با بیان این نکته مهم که در دوران معاصر نیز، آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، «جهاد تبیین» است، اظهار داشت: جهاد تبیین، مسأله‌ای است که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز همواره بر آن تأکید داشته‌اند و با بررسی سیره امام (صادق علیه‌السلام) می شود دید که ایشان نیز دقیقاً از همین روش بهره برده‌اند؛ روشی که مبتنی بر تبیین، روشنگری، استدلال و مناظره علمی بود.

وی افزود: یکی از جلوه‌های روشن این سیره، تربیت بیش از چهار هزار شاگرد توسط امام صادق (صادق علیه‌السلام) است؛ شاگردانی از اقشار و گرایش‌های فکری مختلف، که بخشی از آنان از میان اهل سنت و حتی غیرشیعیان بودند، این امر نشان می‌دهد که امام با گشاده‌رویی و سعه صدر، میدان تعلیم و تربیت را برای همگان باز گذاشته بودند و از هر فرصتی برای انتقال معارف ناب اسلامی بهره می‌بردند.

این عضو هیأت علمی ضمن اشاره به سیره امام صادق (صادق علیه‌السلام) که مبتنی بر «برخورد ایجابی» بوده، نه سلبی، ابراز کرد: ایشان با استواری در بیان حقیقت، اما با احترام به شنونده، مفاهیم بلند توحید، امامت و شریعت را به مخاطبان گوناگون منتقل می‌کردند و این روش، الگویی زنده برای امروز می‌تواند باشد که چگونه باید در فضای پرهیاهو و تهاجمی رسانه‌ها، با منطق، حکمت و رحمت، به جهاد تبیین بپردازیم و مسیر هدایت را هموار سازیم.

وی در پاسخ به پرسشی در خصوص نحوه برخورد امام صادق (صادق علیه‌السلام) با غالیان، گفت: دلیل اصلی این برخورد قاطع آن بود که دشمنان اهل بیت (علیهم‌السلام)، هنگام مخالفت با شیعه، دقیقاً به همین افکار غالیانه استناد می‌کردند، آنان این عقاید انحرافی را به پای کل مکتب تشیع می‌نوشتند و غالیان را از شیعیان اهل بیت می‌دانستند، این در حالی بود که امامان معصوم (علیهم‌السلام) به شدت از این عقاید برائت می‌جستند.

حجت‌الاسلام فرمانیان ادامه داد: متأسفانه امروز نیز، در برخی محافل مذهبی و حتی میان برخی مداحان، اشعار و سخنانی رایج است که مشحون از مضامین غلوآمیز و نسبت‌های نادرست به مقام اهل بیت (علیهم‌السلام) است؛ این نوع ادبیات نه‌تنها معرفت‌افزا نیست، بلکه باعث دوری دیگر فرق اسلامی از مکتب اهل بیت می‌شود؛ اهل بیت (علیهم‌السلام) با درک این خطر، برخوردی جدی با غلات داشتند تا نشان دهند که این افکار هیچ نسبتی با معارف اصیل تشیع ندارد.

این عضو هیأت علمی افزود: امام صادق (علیه‌السلام) به صراحت فرمودند که غالیان، حق‌پذیر نیستند؛ آنان در برابر حقیقت، دست به توجیه می‌زنند و حاضر به پذیرش منطق نیستند؛ در مقابل، بسیاری از اهل سنت، وقتی حقیقت به آنان عرضه می‌شد، آن را می‌پذیرفتند و به آن عمل می‌کردند، از همین رو، برخورد امام با اهل سنت، مهربانانه و با سعه‌صدر بود، ولی در برابر غلات، به‌خاطر آسیبی که به چهره تشیع می‌زدند، صراحت و شدت نشان می‌دادند.

وی هشدار داد: متأسفانه در دوران ما، گاهی عکس این سیره در حال پیاده شدن است؛ به‌گونه‌ای که با اهل سنت تند برخورد می‌شود، ولی غلو و افراط‌گرایی مذهبی نادیده گرفته می‌شود یا حتی مورد تشویق قرار می‌گیرد؛ این رویه، نه‌تنها خلاف سیره امام صادق (علیه‌السلام) است، بلکه پیامد‌های خطرناکی برای وحدت اسلامی و سلامت جامعه شیعی در پی خواهد داشت و نباید فراموش کرد که غلو، چه در محبت و چه در بغض، دو روی یک سکه انحراف‌اند.

حجت‌الاسلام فرمانیان در پاسخ به این سوال که برخی از فرقه‌های امروزی که قائل به تناسخ هستند و در سابق نیز این چنین فرقه‌هایی نیز وجود داشتند و موضع گیری امام صادق در خصوص آنان چه بوده، گفت: امام صادق (علیه‌السلام) برای مقابله با این‌گونه باور‌های باطل، مسأله‌ی معاد را به‌شدت پررنگ و برجسته می‌کردند. 

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: اگر به روایات ایشان نگاه کنیم، می‌بینیم که در زمینه‌ بهشت و جهنم، ویژگی‌های معاد جسمانی، و مسئله پاداش و عذاب، بسیار سخن گفته‌اند؛ این در واقع یک تقابل فکری با فرقه‌هایی بود که می‌خواستند با نفی معاد یا تحریف آن، اعتقادات مردم را سست کنند.

وی ادامه داد: امروز نیز، اگر بخواهیم با معنویت‌های کاذب و جریان‌های انحرافی مقابله کنیم، باید "توحید" و "معاد" را به‌عنوان دو رکن اصلی ایدئولوژی دینی برجسته کنیم، در حالی که اکنون تمرکز اغلب بر مسائل فقهی و سیاسی است – که البته جایگاه خود را دارند – ولی بدون بازسازی ایدئولوژی توحیدی و باور به معاد، این مسائل عمق نمی‌یابند.

حجت‌السلام فرمانیان در پایان بیان داشت: بازسازی فکری جامعه دینی ما، نیازمند تبیین دوباره اصول دین است، یعنی باید از سطح به عمق برویم؛ از احکام به اعتقادات، و از ظواهر به بنیان‌ها و در این مسیر، سیره امام صادق (علیه‌السلام) الگوی بی‌نظیری برای ما خواهد بود؛ الگویی که در آن، تربیت عقیدتی، مقدم بر هر چیز دیگر است.