یادداشت؛
آیت‌الله سبحانی و بازسازی علم کلام در عصر جدید حوزه‌های علمیه
حضرت آیت الله سبحانی با تألیف آثاری در نقد وهابیت، تاریخ کلام و معرفی متکلمان امامیه، نقش مؤثری در گسترش معرفت اعتقادی و حفظ میراث علمی شیعه ایفا کرده و به‌حق باید او را از معماران دوره نوین عقل‌گرایی کلامی در حوزه علمیه قم دانست.
به گزارش خبرنگار سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، حجت الاسلام رسول رضوی استاد دانشگاه قرآن و حدیث یادداشت تازه‌ای با محوریت بررسی تطوّر علم کلام شیعی نگاشته که نشان می‌دهد حوزه علمیه قم در عصر معاصر در قلب «مرحله احیای عقل‌گرایی کلامی» قرار دارد و این تحول گسترده، نتیجه تلاش مستمر اندیشمندان برجسته‌ای همچون آیت‌الله جعفر سبحانی است.
بر پایه این یادداشت، علم کلام در تاریخ تطوّر خود شش مرحله را طی کرده و در دوره کنونی، بازسازی روش عقل‌گرایی کلامی و پاسخ‌گویی به شبهات اعتقادی از ویژگی‌های بارز آن به شمار می‌آید.
در این گزارش، نقش راهبردی آیت‌الله سبحانی در پایه‌گذاری و شکوفایی دوره جدید کلام امامیه برجسته شده است. تأسیس مؤسسه امام صادق(ع)، تربیت شاگردان متخصص در علم کلام، احیای متون اصیل کلامی و تألیف ده‌ها اثر علمی از جمله الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، بحوث فی الملل و النحل و مسائل جدید کلامی، از جمله مهم‌ترین فعالیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری ایشان در مسیر احیای این علم بنیادین است.
بر اساس این بررسی، تأکید آیت‌الله سبحانی بر عقل‌گرایی دینی، تبیین فلسفی عقاید و پاسخ به شبهات معاصر، زمینه‌ساز پویایی و روزآمدی علم کلام در حوزه‌های علمیه شده است. این مرجع تقلید با تألیف آثاری در نقد وهابیت، تاریخ کلام و معرفی متکلمان امامیه، نقش مؤثری در گسترش معرفت اعتقادی و حفظ میراث علمی شیعه ایفا کرده و به‌حق باید او را از معماران دوره نوین عقل‌گرایی کلامی در حوزه علمیه قم دانست.
متن این یادداشت به شرح ذیل:
در بدو امر، تعریف‌های گوناگونی از تطوّر علم کلام می‌توان ارائه کرد، ولی ساده‌ترین تعریف از میان همه آن‌ها این است که گفته شود: «تطوّر علم کلام یعنی چگونگی تحوّل و پذیرش شکلی بعد از شکل دیگر از سوی علم کلام به‌عنوان یک مجموعه واحد.» طبیعی است که علم کلام در این تطوّر، دوره‌های مختلفی را طی کرده باشد؛ ازاین‌رو می‌توان هر یک از اطوار و ادوار علم کلام و به تعبیر دیگر، هر مرحله از مراحلی را که علم کلام در طی قرن‌های متمادی پیموده است، یک «دوره» نامید و سیر تطوّر تاریخ کلام را به ادوار مختلف تقسیم کرد. چنان‌که آیت‌الله‌العظمی سبحانی تاریخ کلام امامیه را به چهار دوره تقسیم می‌کنند؛ یعنی:
دوره گردآوری و تدوین حدیث، دوره گردآوری حدیث به همراه تعمّق و غربال‌گری، دوره تجدید روش حدیثی و بازسازی روش عقلی.
با این همه، منعی ندارد که بر اساس مبانی ایشان و با توجه به عواملی چون کشف نسبت‌های منطقی ناشناخته در گذر زمان، الحاق باورهای نو، قرار گرفتن در شرایط جدید، افزایش امکانات در دقّت دادن به مسئله و تغییر رویکرد، تعداد مراحل و ادوار علم کلام را به شش مرحله ارتقاء داده و به ترتیب آن‌ها را چنین بنامیم:
«مرحله گردآوری حدیث و تدوین و تبویب»، «مرحله گردآوری حدیث و تعمّق و غربال‌گری»، «مرحله عقل‌گرایی کلامی»، «مرحله عقل‌گرایی فلسفی»، «مرحله اخباری‌گری» و «مرحله احیای عقل‌گرایی فلسفی و عقل‌گرایی کلامی».
بر اساس تقسیم یادشده، علم کلام در حوزه علمیه قمِ معاصر در قلب مرحله ششم، یعنی «مرحله احیای عقل‌گرایی کلامی» قرار دارد و ما در دوره تلاش همگانی و فراگیر برای بازسازی علم کلام و روش عقل‌گرایی کلامی به سر می‌بریم. طبیعی است که در این بازسازی و تحوّلات مرتبط با آن، دانشمندان نقش اصلی را داشته باشند و با اندک تأملی در کارکردهای آنان بتوان برای هر یک سهمی خاص در پیدایش و گسترش این تحوّلات اختصاص داد.
از جمله اندیشمندانی که در پدید آمدن و شکوفایی دوره جدید کلام امامیه سهم عمده‌ای داشته‌اند، حضرت آیت‌الله‌العظمی سبحانی هستند. با مطالعه و بررسی کارکردهای کلامی صورت‌گرفته، می‌توان به نقش راهبردی ایشان در ایجاد زمینه‌های تحول، گسترش و پرورش این تحوّلات، به سرانجام رساندن آن‌ها و ورود به مرحله عقل‌گرایی کلامی اذعان کرد.
کارکردهای حضرت آیت‌الله‌العظمی سبحانی (مدّظله‌العالی) در زمینه علم کلام متعدد و متنوع است، با این حال می‌توان همه آن‌ها را در دو دسته اصلی جای داد:
دسته اول، کارکردهای سخت‌افزاری است که ایشان پس از انقلاب اسلامی به انجام آن‌ها دست یازیده‌اند. از جمله می‌توان به مواردی چون تأسیس مؤسسه امام صادق(ع) (مرکز تخصصی کلام اسلامی)، تربیت شاگردان متخصص در علم کلام، احیای متون کلامی و تدوین و نشر کتاب‌های درسی در رابطه با علم کلام اشاره کرد. مرکز تخصصی علم کلام که با اشراف ایشان از سال ۱۳۷۰ش فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی خود را آغاز کرد و نزدیک به سی‌وچهار سال به آموزش فعالان عرصه مباحث اعتقادی پرداخته است، در تربیت نیروی علمی برای فعالیت در عرصه‌های کلامی بسیار موفق عمل کرده است. بررسی نظام آموزشی جاری در این مرکز نشان می‌دهد که این نظام از انسجام و نظم مطلوب برخوردار بوده و با کمترین امکانات، بیشترین خدمات آموزشی را در زمینه علم کلام ارائه داده است.
دسته دوم، کارکردهای نرم‌افزاری ایشان را دربرمی‌گیرد. فعالیت‌های حضرت آیت‌الله در این زمینه فراگیر و گسترده است و بیشتر زیرشاخه‌های علم کلام را شامل می‌شود. تألیف کتاب‌های متعدد و فراوان در زمینه کلام قدیم، فِرَق و مذاهب، قواعد کلامی، تاریخ کلام، شیعه‌شناسی، نقد سلفیه و مسائل جدید علم کلام، نشانگر تلاش‌های گسترده ایشان در بازسازی و احیای علم کلام در حوزه قم معاصر است.
کتاب‌هایی مانند الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، فی ظلّ أصول الإسلام، جبر و اختیار، پیشوایی از نظر اسلام (امامت و خلافت)، بحوث فی الملل و النحل، المذاهب الإسلامیة، مسائل جدید کلامی، تاریخ تشیع، عقاید و مذاهب آن، منشور عقائد امامیة، الشیعة فی موکب التاریخ و الأئمة الاثنا عشر، می‌تواند معرّف بخشی از تلاش‌های علمی ایشان در عرصه علم کلام باشد.
علاوه بر این، وی در تمام دوره حیات علمی خویش، پیش و پس از انقلاب اسلامی، در قامت یک متکلم، تقریباً در برابر بیشتر شبهات اعتقادی جبهه‌گیری کرده و با نگارش کتاب، مقاله، بیانیه و حتی نامه و سخنرانی، اقدام به پاسخ‌گویی به شبهات کرده‌اند. البته در این میان، توجه جدی ایشان به شبهات وهابیت نمود بیشتری دارد. تألیف کتاب‌هایی چون آئین وهابیت، الوهابیة فی المیزان، وهابیت؛ مبانی فکری و کارنامه عملی، البداء فی الکتاب و السنة، مفهوم العبادة فی الکتاب و السنة، التوحید و الشرک و دیگر آثار علمی، نشان‌دهنده جدّیت ایشان در پاسخ‌گویی به شبهات مخالفان است.
در مباحث تاریخ کلام نیز دو کتاب تحت اشراف ایشان به رشته تحریر درآمده است. نخستین آن‌ها کتاب معجم طبقات المتکلمین است که گزارشی جامع از زندگی متکلمان بزرگ امامیه در گذر چهارده قرن از تاریخ اسلام ارائه می‌دهد و دومین آن‌ها معجم التراث الکلامی است که به معرفی کتاب‌های کلامی نگاشته‌شده از سوی متکلمان شیعی پرداخته و فهرستی از این تألیفات در اختیار خواننده قرار می‌دهد.
غیر از این، در لابه‌لای برخی از تألیفات ایشان نیز به مباحث تطور علم کلام اشاره شده و رساله الشیعة و علم الکلام عبر القرون الأربعة به‌صورت مستقیم به بحث ادوار تاریخ کلام پرداخته است. این آثار نشان می‌دهد که تلاش‌های صورت‌گرفته از سوی ایشان با آگاهی و برای ایجاد تحوّل در علم کلام انجام شده است. می‌توان ادعا کرد که تحقق چنین کارکردهایی از ایشان و دیگر کنشگران پرتلاش عرصه علم کلام سبب گسترش معرفت کلامی، انباشت اطلاعات، بالا رفتن توان پاسخ‌گویی به سؤالات و مقابله با شبهات، تطبیق‌پذیری علم کلام با شرایط خاص تاریخی، ارتقای ظرفیت زیرساخت‌های علم کلام و بالندگی و پویایی این علم در دوره پس از انقلاب اسلامی شده است.
رسول رضوی
۲۹/۷/۱۴۰۴
ارسال نظرات