گزارش نشست راهبردی «تحلیل انتقادی مبانی تنظیم‌گری هوش مصنوعی در اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا از منظر دینی»

در این نشست که به همت کارگروه هوش مصنوعی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی و به مناسبت هفته پژوهش، برگزار شد، اساتید، پژوهشگران و نمایندگان مجلس به بررسی ابعاد مختلف تنظیم‌گری هوش مصنوعی در دو قطب مهم جهانی یعنی اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا و همچنین تأمل در مبانی دینی و بومی حکمرانی این فناوری راهبردی، پرداختند.

هوش مصنوعی؛ باران رحمت یا سیل ویرانگر

دکتر رضا تقی‌پور، رئیس فراکسیون هوش مصنوعی مجلس شورای اسلامی، در این نشست ضمن قدردانی از مرکز تحقیقات اسلامی مجلس برای برگزاری این نشست، هوش مصنوعی را به‌عنوان پدیده‌ای راهبردی و اثرگذار در شکل‌دهی آینده جوامع جهان معرفی کرد و بر ضرورت برخورد کلان، عمیق و آینده‌نگرانه با این فناوری تأکید نمود.

وی با اشاره به تلاش‌های مرکز تحقیقات اسلامی در احصای نظام مسائل هوش مصنوعی در کشور، گفت: اما لازم است این مسائل با روش‌های علمی دقیق‌تر و از طریق پژوهش‌های عمیق‌تر تکمیل شوند؛ چرا که بی‌توجهی به فلسفه و جهان‌بینی حاکم بر هوش مصنوعی می‌تواند در توسعه کشور مشکلات جدی ایجاد کند.

دکتر تقی‌پور در توضیح گفتمان انقلاب اسلامی نسبت به فناوری‌های نوین گفت: نگاهی تقابلی و نفی‌گرایانه وجود ندارد و رهبر معظم انقلاب نیز بر مواجهه‌ای فعال و بهره‌بردارانه تأکید کرده‌اند تا از ظرفیت‌های این فناوری استفاده بهینه شود.

وی، هوش مصنوعی را به باران رحمت الهی تشبیه کرد که اگر به درستی مهار و هدایت شود، به آبادانی و پیشرفت خواهد انجامید و در غیر این صورت، می‌تواند به سیلی ویرانگر تبدیل شود. او بر اهمیت حکمرانی درست تأکید کرد و یادآور شد: هوش مصنوعی دارای لایه‌های عمیق شناختی است و بخش مهمی از آن مربوط به راهبردهای دشمن است که بدون شناخت کامل آنها نمی‌توان به فناوری اعتماد کامل داشت.

رئیس فراکسیون هوش مصنوعی مجلس با اشاره به تجربه تلخ کشور در حوزه اینترنت گفت: در مواجهه با اینترنت مسیر نادرستی طی شده و بی‌توجهی به قانون‌گذاری و تنظیم‌گری موجب بروز آسیب‌های گسترده شده است. بیش از ۹۰ درصد خسارات در جنگ ۱۲روزه ناشی از فضای مجازی ناامن بود.

وی افزود: هوش مصنوعی ماهیتی شناختی دارد و هدف آن تأثیرگذاری بر ادراک و شناخت انسان‌هاست و این موضوع اهمیت حکمرانی هوشمند را دوچندان می‌کند.

وی هشدار داد: بی‌توجهی به این ابعاد شناختی می‌تواند موجب فروپاشی جامعه و تغییر معادلات سیاسی شود، همانگونه که در تجربه کشورهای سوریه و مصر مشاهده شده است. مرکز تحقیقات اسلامی مجلس در بررسی دقیق ایرادات و کاربردهای قانون هوش مصنوعی به مجلس کمک کند

رئیس کمیته فناوری ارتباطات مجلس در پایان با اشاره به موضوعاتی همچون داده‌ها، تربیت نیروی انسانی، زیرساخت‌ها و ارتباطات بین‌المللی خواستار همکاری مرکز تحقیقات اسلامی مجلس در بررسی دقیق ایرادات و کاربردهای قانون هوش مصنوعی و کمک به قانون‌گذاران برای طی کردن مسیر توسعه و تنظیم‌گری هوش مصنوعی با دقت و انسجام بیشتر شد.

دکتر مصطفی طاهری، رئیس کمیته فناوری ارتباطات مجلس شورای اسلامی نیز در ادامه نشست به روند قانون‌گذاری داده و هوش مصنوعی در کشور اشاره کرد و گفت: از سال ۱۳۹۹ موضوع داده‌ها به صورت جدی در دستور کار مجلس قرار گرفت و قانون مدیریت داده‌ها و اطلاعات کشور در سال ۱۴۰۰ تصویب شد که تا حدی ساماندهی تبادل داده‌ها را ممکن ساخت.

وی توضیح داد: تلاش شده اتصال میان دستگاه‌ها ابتدا به صورت عمودی و سپس افقی برقرار شود که اتصال افقی همان دولت هوشمند است و زمینه حکمرانی هوشمند و داده‌محور را فراهم می‌آورد.

دکتر طاهری ضمن اشاره به مطالعات تطبیقی قوانین هوش مصنوعی در کشورهای مختلف و بیانات رهبر معظم انقلاب در سال ۱۴۰۰، به موازی‌کاری‌ها و ورود نهادهای متعدد بدون هماهنگی در این حوزه اشاره کرد.

وی تصریح نمود: مجلس طرحی را در حوزه هوش مصنوعی به قانون تبدیل کرده که ریل‌گذاری و ایجاد زیرساخت برای حکمرانی داده‌محور را دنبال می‌کند تا جمهوری اسلامی ایران در جمع ده کشور برتر این حوزه قرار گیرد و به لایه‌های عمیق هوش مصنوعی دست یابد.

وی درباره الگوی کشورهای موفق یادآور شد: در آنها موضوع هوش مصنوعی به بالاترین سطح تصمیم‌گیری متصل است و بر همین اساس، مجلس تصمیم گرفته سازمان ملی هوش مصنوعی زیر نظر رئیس‌جمهور فعالیت کند، نه معاونت علمی، چون هوش مصنوعی یک پدیده تحول‌آفرین و هم‌تراز انقلاب صنعتی است.

دکتر طاهری همچنین تأکید کرد که قانون به‌تنهایی کافی نیست و باید زمینه و زیرساخت‌های لازم برای استفاده دستگاه‌ها فراهم شود و سازمان ملی هوش مصنوعی دو مأموریت اصلی دارد: تنظیم‌گری و مدیریت مخاطرات امنیتی و پیشبرد لایه‌های بنیادی هوش مصنوعی که نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین است.

رئیس کمیته فناوری ارتباطات مجلس در پایان با اشاره به موضوعاتی همچون داده‌ها، تربیت نیروی انسانی، زیرساخت‌ها و ارتباطات بین‌المللی خواستار همکاری مرکز تحقیقات اسلامی مجلس در بررسی دقیق ایرادات و کاربردهای قانون هوش مصنوعی و کمک به قانون‌گذاران برای طی کردن مسیر توسعه و تنظیم‌گری هوش مصنوعی با دقت و انسجام بیشتر شد.

تحلیل انتقادی تنظیم‌گری هوش مصنوعی از منظر دینی

حجت‌الاسلام دکتر سید علیرضا طباطبایی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم قضایی، در این نشست با اشاره به تجربه مواجهه صرفاً فناورانه با اینترنت بیان کرد: در ابتدای ورود اینترنت، نگاه غالب نگاهی فنی و ابزاری بود؛ اما امروز با نگاهی اجتماعی و فرهنگی به این فناوری، شاهد تحولات گسترده در سطح جامعه هستیم. اگر همین رویکرد تقلیل‌گرایانه نسبت به هوش مصنوعی حاکم شود جامعه از حیث فرهنگی دچار آسیب‌های جدی و حتی اضمحلال خواهد شد.

وی قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا را مهم‌ترین سند تنظیم‌گری در جهان دانست اما به چالش‌ها و انتقادات جدی که حتی از سوی حقوقدانان غربی به آن وارد است اشاره کرد و گفت: رویکرد آمریکا در ابتدا ایجاد فضای باز برای جذب سرمایه‌گذاری و توسعه نوآوری است و تنظیم‌گری را به زمانی موکول کرده که مقتضیات آن فراهم شود؛ با این حال در زمان مداخله ممکن است رویکرد سخت‌گیرانه‌تری از اروپا اتخاذ کند.

حجت الاسلام طباطبایی پرسش اساسی حکمرانی را مطرح کرد و گفت: آیا حکمرانی باید بر اساس شاخص‌های غربی مثل حاکمیت قانون، شفافیت و پاسخگویی تعریف شود یا باید بر مبنای مبانی فکری و دینی خود، تعریفی مستقل ارائه دهیم؟ پاسخ به این پرسش جهت‌گیری اصلی تنظیم‌گری هوش مصنوعی را مشخص خواهد کرد.

وی؛ از سند هوش مصنوعی شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان سندی با نگاه بومی و دینی یاد کرد که بر رشد فضائل اخلاقی و خدمت هوش مصنوعی به امر به معروف و نهی از منکر تأکید دارد و گفت: قوانین باید این مفاهیم را به صورت عملیاتی لحاظ کنند. این رویکرد ریشه در اصول بنیادین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دارد که هدف حکمرانی نه صرفاً تأمین امنیت و کارآمدی، بلکه هدایت جامعه و رشد معنوی انسان است.

وی درباره مشروعیت حکمرانی متعالی گفت: مشروعیت منوط به انطباق با حق و موازین شریعت است و رضایت اکثریت به تنهایی معیار نیست. این تفاوت بنیادین با نگاه انسان‌محور لیبرالی است که انسان را موجودی مستقل و بدون مکلفیت می‌داند.

حجت الاسلام طباطبایی همچنین با اشاره به مباحث حقوق بشری غربی اظهار داشت: مفهوم کرامت انسانی در غرب نسبت به منافع اقتصادی انعطاف‌پذیر است، در حالی که در منطق اسلامی کرامت انسانی بر ارزش‌های ثابت و غیرقابل تغییر بنا شده است.

وی تاکید کرد: قوانین غربی در حوزه هوش مصنوعی کامل و عاری از خطا نیستند و جهان اسلام باید به سمت تدوین اسناد دینی و مبتنی بر حکمرانی متعالی حرکت کند تا هم پیشرفت فناوری حفظ شود و هم جهت‌گیری ارزشی و انسانی جامعه تقویت گردد.

ظرفیت حوزه علمیه در قانون‌گذاری هوش مصنوعی

حجت‌الاسلام دکتر مهدی صمدی جانشین گروه اقتصاد و زیربنایی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس نیز در این نشست بر نقش بی‌بدیل مبانی دینی در تدوین سیاست‌های هوش مصنوعی تأکید کرد و گفت: ظرفیت علمی حوزه علمیه به مرحله‌ای رسیده که می‌تواند سهم چشمگیری در قانون‌گذاری هوش مصنوعی کشور داشته باشد و این قانون‌گذاری باید بر اساس جهان‌بینی اسلامی صورت گیرد.

وی به تعامل مستمر مرکز تحقیقات اسلامی با نهادهای حوزوی و شورای عالی انقلاب فرهنگی اشاره و تصریح کرد: این همکاری‌ها امکان حضور کارشناسان دینی در کمیسیون‌های تخصصی قانون‌گذاری را فراهم کرده است.

حجت الاسلام صمدی همچنین بر لزوم نقد و بررسی دقیق تجربه‌های اروپا و آمریکا در تنظیم‌گری هوش مصنوعی تأکید کرد تا الگوهای متناسب با ارزش‌ها و اصول دینی استخراج شود.

وی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس را بازویی علمی و فکری مجلس دانست که می‌تواند چارچوب‌های قانونی هوش مصنوعی را هم‌راستا با آموزه‌های اسلامی تدوین کند.

رونمایی از کتاب «هوش آینده جهان در سال 2050»

در پایان نشست، کتاب «هوش آینده جهان در سال 2050» رونمایی شد؛ اثری که چشم‌اندازی از تأثیرات هوش مصنوعی بر تمام عرصه‌های اقتصاد، فرهنگ و سیاست در ربع قرن آینده ارائه می‌دهد و با حضور سخنرانان و فعالان حوزه هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین، امید به آینده‌ای روشن و متعالی در مدیریت و بهره‌برداری از این فناوری را به مخاطبان منتقل کرد.

این نشست راهبردی نشان داد که هوش مصنوعی تنها یک فناوری نیست بلکه موضوعی عمیقاً انسانی، اجتماعی و دینی است که نیازمند حکمرانی متعالی مبتنی بر اصول اسلامی و فرهنگی کشور است و با رویکردی فعال، آینده‌نگرانه و همگرا با ارزش‌های دینی می‌توان فرصت‌های آن را به نحو احسن مدیریت کرد و از مخاطراتش کاست.

در این نشست دکتر بهروز مینایی مسوول کارگروه هوش مصنوعی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس به ارائه مباحث خود پرداخت. همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مجتبی مصباح یزدی عضو هیئت علمی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) نیز به ارائه مطالبی پیرامون موضوع بحث پرداخت.