کتاب حکمت اشراق اثری جامع در معرفی فلسفه اشراق

علی امینی نژاد

شهاب الدین یحیی بن حبش سهروردی معروف به شیخ اشراق ( 549-587 ) یکی از سه مکتب عمده فلسفی را میان فلاسفه اسلامی پدید آورده است. این مکتب فلسفی در مواجهه با مکتب های فلسفی مشایی و کلامی و تحت تأثیر حکمت ذوقی و مشرقی ایرانیان قدیم، سقراط و افلاطون، حکمت زرتشتی، حکمت بودایی و هندی، عرفان و تصوف اسلامی و بیش از همه، ذوق سرشار و روح حقیقت جوی خود سهروردی بروز و ظهور یافت.

انقلاب فلسفی شیخ اشراق نقطه عطفی در تاریخ تأملات فلسفی مسلمانان بوده و تأثیرات شگرفی در فیلسوفان پس از خود به جای گذاشته است. این مکتب از منظر روش و محتوا یکی از مهمترین زمینه سازان حکمت متعالیه بوده است. چنانچه می توان حکمت صدرایی را به لحاظی ادامه، اصلاح و تکمیل حکمت اشراقی دانست. با این همه در اثر عواملی چند این حکمت خصوصا در محیط های تعلیمی کمتر مورد توجه قرار گرفت و گاه ارزش آن در حد تغییر اصطلاحات تقلیل داده شد.

اخیرا کتاب « حکمت اشراق » ( گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب الدین سهروردی ) اثر گران سنگ استاد فرزانه حجت الاسلام یزدان پناه به بازار اندیشه و فرهنگ فلسفی ایران اسلامی عرضه شده است. این اثر افزون بر طرح و تحلیل همه آموزه های قابل اعتنا در حکمت اشراقی و معرفی ساختار، روش، محتوا، ارزش و جایگاه این حکمت، در موارد اساسی به مقایسه این مکتب با مبانی حکمت مشاء و حکمت متعالیه پرداخته و از این رهگذر به توصیف و تحلیل عمیق تر، از مهمترین مباحث فلسفی همچون معقولات ثانیه، اصالت وجود یا ماهیت، تشکیک و تشخص دست یافته است. همین نکته موجب می شود این اثر برای همه حکمت پژوهان مفید و جذاب باشد. بخش های مختلف کتاب از نقطه نظر تاریخ فلسفه و تاریخ مسائل فلسفه و همچنین از نظر مسائل فلسفه فلسفه اسلامی می تواند راهگشایی های موثر داشته و فضاهای مبهم تر در این بسترها را شفاف تر سازد.

کتاب حکمت اشراق در چهار بخش تنظیم یافته است:

بخش اول

در بخش نخست ذیل عنوان کلیاتی در باب حکمت اشراق مباحثی در رابطه با فلسفه اسلامی، حیات علمی شیح اشراق، شیوه کار در این کتاب و همچنین توضیحاتی پیرامون فلسفه اشراق به ویژه بحث های مفصل و مفیدی راجع به روش شناسی حکمت اشراق مطرح شده است.

بخش دوم

بخش دوم کتاب اختصاص به دید گاه های خاص و ابتکاری شیخ اشراق در حوزه مباحث منطقی دارد. دیدگاه شیخ اشراق در تصورات، تصدیقات، ارجاع همه قضایا به قضیه کلیه موجبه ضروریه، اشکال چهار گانه و تقلیل بدیهیات شش گانه به بدیهیات سه گانه مورد طرح و بررسی قرار گرفته است.

بخش سوم

در بخش سوم که تحت عنوان حکمت بحثی و متافیزیک اشراقی عرضه شده است به تفصیل درباره معقولات ثانیه، اصالت وجود یا ماهیت، تشکیک و تشخص، در چهار فصل مستقل بحث شده است و بدین ترتیب جلد اول به پایان می رسد.

ادامه بخش سوم در جلد دوم کتاب پی گیری شده است و پنج فصل دیگر از این بخش تحت عناوین نظام نوری، علم اشراقی، طبیعیات اشراقی، مقولات و معاد به شرح و بسط تفصیلی از دستگاه هستی شناسانه حکمت اشراق پرداخته است. در میان این پنج فصل، مفصل ترین فصل، فصل پنجم است. در این فصل که ذیل عنوان نظام نوری ارائه شده است مباحثی همچون تقسیمات نور و ظلمت، احکام کلی نور، خاستگاه تاریخی بحث نور، مراتب انوار از نور الانوار و نور اقرب، انوار قاهره طولیه، انوار قاهره متکافئه یا مثل نوری و عالم مثال، انوار مدبره یا نفوس فلکی و انسانی و برازخ غاسقه یا اجسام مادی مورد بحث قرار گرفته اند.

در فصل ششم از بخش سوم تحت عنوان علم اشراقی، حقیقت ابصار، هویت علم حضوری و شهودی در فلسفه اشراق، حقیقت علم، ارتباط حضوری نفس با محسوسات خارجی، اتحاد عاقل و معقول بحث شده اند.

پس از آن در فصل هفتم ذیل عنوان طبیعیات اشراقی نفی هیولای اولی، نفی جوهریت صور نوعیه، مزاج و کون و فساد عناصر از دیدگاه شیخ اشراق و افلاک مورد بحث قرار گرفتند .

در فصل هشتم دیدگاه های خاص سهروردی درباره مقولات و در فصل نهم ذیل عنوان معاد بحث های وی در ارتباط با بقای روح پس از مرگ، تناسخ و معاد مطرح شده اند.

بخش چهارم

در بحش چهارم و آخرین بخش کتاب تأثیرات مثبت شیخ اشراق بر قلسفه اسلامی بررسی شده است.

این کتاب با تلاش جمعی از شاگردان حجت الاسلام یزدان پناه و به تحقیق و نگارش نهایی دکتر مهدی علی پور در دو جلد و مجموعا 967 صفحه توسط پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها ( سمت ) در زمستان 89 منتشر شده است.
/923/ز502/ر