تدوین قواعد و مبانی فقهی از اولویت های حوزه ارتباطات

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، فقه به عنوان دانشی که متکفل بیان احکام رفتاری مکلفین است در زمان جدید به تناسب رخ نمایی مسائل و موضوعات جدید، گستره عام تری به خود گرفته است و توقع این است که پاسخگوی مسائل زمان حاضر باشد و با جواب گویی به موقع، رهنمای رفتاری افراد قرار گیرد.

یکی از موضوعات مهمی که در عصر حاضر با آن روبرو هستیم، ارتباطات است؛ اندیشمندان جهان با دست یابی بشر به عنصر رسانه و راهکارهای ارتباطاتی فعال، قرن پیش رو را عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات نامیده اند و به مدد این گسترش راه های ارتباطی، از جهان پهناور به دهکده جهانی تعبیر کرده اند.

امروز این وظیفه عالمان دینی است که نسبت به مساله مهمی همچون ارتباطات توجه خاص مبذول دارند و با تتبعی گسترده موضوعات را شناسایی و ضمن تقسیم بندی و ایجاد شقوق تخصصی، موضوع را به فقه عرضه دارند و با مکانیسم اجتهاد جواهری مبتنی بر زمان و مکان که تاکید امام خمینی(ره) بود، عرصه فقه ارتباطات را مدون سازند.

در این راستا، اولین همایش فقه ارتباطات، به همت گروه دین و ارتباطات پژوهشکده مطالعات دینی فرهنگ با همکاری مؤسسه سروش حکمت مرتضوی در سالن همایش‌های دفتر تبلیغات اسلامی قم با حضور فرهیختگان حوزه و دانشگاه برگزار شد.

در فقه ارتباطات با دو حوزه فقه خرد و کلان مواجهیم

حجت الاسلام و المسلمین محسن اراکی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم در این همایش علمی، اظهار داشت: فقه ارتباطات از مباحث نوینی است که باید در حوزه های علمیه مطرح شود، زیرا از مباحثی است که طرح باب نشده است، چه برسد به مدخل شناسی و پردازش این مباحث.

وی با بیان اینکه، در فتح باب این بحث باید به تبیین این مقوله بپردازیم که فقه ارتباطات چیست و دارای چه انواعی است، گفت: این بحث دارای بعد اجتماعی، روان شناسانه و ابزار شناسانه است.

این استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه منظور از فقه، همان تعریف متداول علم به احکام رفتار مکلفین است، گفت: باید بدانیم که ارتباطات به چه معنا است و فقه مضاف شده به ارتباطات چه معنایی می دهد.

حجت الاسلام و المسلین اراکی، با بیان اینکه نظام تبادل معلومات و اطلاع رسانی در نهاد جامعه است، گفت: این بحث ماهیت درون اجتماعی دارد و مکلفش فرد درون جامعه است.

وی گفت: در حوزه فقه ارتباطات با دو حوزه، فقه خرد که موضوع و متعلقش فرد درون جامعه است و فقه کلان که نظام اطلاع رسانی در درون جامعه است، مواجه هستیم.

این محقق فقه اسلامی با اشاره به اینکه تمایز قرار دادن بین فقه ارتباطات، فقه تبلیغ، فقه رسانه، فقه معاشرت و درون اجتماعی ضروری است، گفت: این مباحث دارای مشترکاتی هستند، اما این ارتباط همچون ارتباط ابواب گوناگون باب معاملات با یکدیگر است.

وی اذعان داشت: فقه تبلیغ یعنی فقه پیام رسانی که مخاطب را به سمت اهداف خودش رهنمون کند، این نوع پیام رسانی که خصوصیت رسانندگی داشته باشد و مخاطب را در جهت پیام رسان سوق دهد؛ فقه رسانه یعنی فقه ابزار پیام رسانی که اعم از تبلیغ است و فقه حدود به کارگیری و نحوه به کاری گیری این ابزار است؛ منظور از فقه معاشرت، فقه تعامل و معاشرت افراد است و منظور از فقه ارتباطات، فقه نظام تبادل اطلاعات و معلومات است.

این استاد حوزه علمیه قم، بیان داشت: تقسیم این گونه مباحث فقه کمک می کند تا این عرصه برای بحث و نظر بازتر شود و عرصه پاسخ گویی افزون تر شود و بنده غرضم این است تبیینی از بحث ارائه کنم تا چشم انداز بحث ارتباطات روشن شود.

عضو شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت، با بیان اینکه مقصود، بحث از تقسیم مباحث فقه است که عمده ترین حوزه آن، فقه خرد و فقه کلان است، ادامه داد: فقه ارتباطات چون مربوط به اطلاع رسانی است، مخاطب آن فرد در درون جامعه و جامعه به عنوان یک واحد اجتماعی دارای شخصیت هستند.

وی توضیح داد: فرد موضوع فقه ارتباطات است به این معنا که احکام شرعی خاصی به مخاطب در درون جامعه است، قسم دیگر فقه ارتباطات فقه کلان است که مکلف آن جامعه است و جامعه ای که نهادهای حاکمیتی بخشی از این واحد به شمار می آیند.

این محقق فقه اسلامی، با بیان اینکه جامعه واحد به هم پیوسته ای تشکیل شده از نهادها و افراد است، گفت: ضروری است تا بین مباحث فقه خرد و کلان تمایز بگذاریم، زیرا در فقه کلان عصیان و امتثال با فقه خرد متفاوت است و با جامعه عصیانگر و جامعه ممتثل روبرو هستیم.

وی تاکید کرد: فقه کلان و فقه خرد اگرچه در هم تنیده است اما در ادله، حوزه های بحث و نوع مسائل مطرح شده متفاوت است.

حجت الاسلام و المسلمین اراکی در ادامه به سه نمونه از مسائل فقه خرد ارتباطات، اشاره کرد و گفت: نوع اول از احکام مربوط به فقه خرد در حوزه ارتباطات، حقوق ارتباطات که باید به سوالاتی همچون آیا اطلاعات مالکیت پذیر است یا خیر؟ اگر کسی به اطلاعات دیگری دست یافت می تواند آن را مطالعه کنم یا خیر؟ معاملات مربوط به اطلاعات و معلومات چگونه است؟

وی با اشاره به اینکه نوع دوم مجموعه ای از احکام تکلیفی مربوط به اطلاع رسانی از ناحیه وجوب یا حرمت این نوع اطلاع رسانی و ارتباطات اطلاعاتی به لحاظ موضوعی است یعنی اگر موضوع اطلاعات اموری همچون خانواده یک انسان، سوابقش، اطلاعاتی مربوط به یک شخصیت، یک فن بود، چگونه است؟ گفت: آیا ما مجاز هستیم که بر اطلاعات شخصی افراد و اطلاعات درون خانوادگی افراد دسترسی پیدا کنیم؟ آیا حرام است یا حلال؟ اگر دسترسی پیدا کردیم وظیفه چیست؟ آیا انتقال آن مجاز است یا خیر؟

این استاد سطح عالی حوزه علمیه قم، با اشاره به اینکه، در صدد ارائه تقسیم بندی از نظر تنوع حکم فقهی است نه از نظر فنی، بیان داشت: نوع سوم احکام تکلیفی فقه ارتباطات به لحاظ نوع اطلاع رسانی است که ده نوع اطلاع رسانی شامل اطلاع رسانی ساده یعنی صرف خبر، اطلاع رسانی اشاعه ای یعنی پخش کردن خبر که هر کس دسترسی به رسانه دارد، می تواند آن را ببینید، فقه اطلاعات تعلمی، فقه ارتباطات تربیتی، فقه ارتباطات ترویجی، فقه ارتباطات تهییجی که شامل تهییج مثبت و منفی می شود، فقه ارتباطات تشویقی، فقه ارتباطات تخویفی یعنی ترساندن جامعه و ایجاد ترس عمومی، فقه ارتباطات تجسسی، فقه ارتباطات مضاد یعنی ضد اطلاع رسانی که شایعه است و می خواهیم آن را خنثی کنیم، است.

وی با اشاره به اینکه، منظور از فقه کلان، فقهی است که در مورد احکام جامعه به عنوان کل جامعه با تمامی نهادهایش اعم از عموم افراد،نهادهای کوچک، متوسط و زیرین صحبت می کند، گفت: در حوزه فقه کلان، برخی احکامی است که از مبادی تصدیقی یک حکم است، اما فقیه باید در مورد آن صحبت کند و نظر دهد.

وی با اشاره به مساله اهمیت و ضرورت فقه ارتباطات و خود ارتباطات، گفت: این مقوله از مبادی تصدیقیه بحث است که فقیه باید اهمیت این مساله را به خوبی بفهمد، یعنی آیا شارع ما را مکلف کرده است که در این زمینه تلاش کنیم؟

این استاد حوزه علمیه قم، با طرح این سوالات که حدود کلی وظایف دولت در ایجاد سیستم ارتباطات و نظارت بر آن چیست؟ امنیت ارتباطات تا چه اندازه مهم است و حدودش چیست؟ گفت: امنیت ارتباطات از مقوله های اجتماعی است همچون فقه امنیت اجتماعی که با امنیت فردی حفظ مال، ناموس و عرض فرد متفاوت است و ما می خواهیم جامعه در امان باشد و ازاین رو با محارب برخورد سخت گیرانه ای را داریم، زیرا او امنیت اجتماعی را سلب می کند.

وی موضوع مهم در قلمرو فقه کلان را، استراتژی فقه ارتباطات خواند و بیان داشت: در این بخش باید چهار محور اهداف، یعنی در نظام ارتباطاتی که دولت برقرار می کند، هدف و جهت حرکت، موضوعات، یعنی چه موضوعاتی را در معرض ارتباطات قرار دهیم و خوراک رسانه ها قرار دهیم، مخاطبین چه کسانی هستند و چگونه باید باشند و برای چه رده مخاطبین چه دسته اطلاعاتی عرضه کنیم، شیوه های اطلاع رسانی به شکلی باشد که سلامت ارتباطات حفظ شود و سلامت ارتباطات و حد و مرزش مشخص شود.

وی دیگر حوزه مهم در حوزه بحث فقه کلان ارتباطات را آزادی ارتباطات خواند و گفت: چه اموری را می شود اطلاع رسانی کرد و به چه شیوه ای باید انعکاس داد. کنترل ارتباطات به معنای ضوابط کنترل نظام ارتباطات چیست؟ جرایم ارتباطاتی چیست؟

این استاد حوزه علمیه قم موضوع مهم دیگر را جنگ ارتباطات خواند و بیان داشت: ایجاد جنگ رسانه ای تا کجا جایز است و تا چه اندازه می شود حریف را تخریب کرد؟

وی گفت: تعاون و همکاری در زمینه ارتباطات در حوزه داخلی و خارجی باید به شکلی انجام شود؟ اگر دو سیستم اطلاعاتی بخواهند همکاری کنند در کجاها مجاز هستند؟

حجت الاسلام و المسلیمن اراکی در پایان بیان داشت: قصدم از طرح این مباحث اشاره به مباحثی بود که فقه ارتباطات می تواند در آن وارد شده و کاوش فقهی کند و مصادیق ارائه شده از باب تبیین بود، نه اینکه فقه ارتباطات در مباحث پیش گفته منحصر باشد.

حوزه فقه ارتباطات عرصه ای تازه و بکر است

دکتر محمد حسن زورق، استاد دانشگاه تهران دیگر سخنران این نشست علمی بود با بیان اینکه، امروز مساله ای پراهمیت، تحول در تکنولوژی ارتباطات و تأثیر برگشت ناپذیر آن بر روی سرنوشت بشریت است، گفت: تحول در تکنولوژی ارتباطات ناشی از انقلاب صنعتی است که نقطه عطفی در تاریخ بشر به وجود آمده و قرن ها است ما تلاش کردیم که انقلاب صنعتی را نبینیم و به آن نیاندیشیم، ولی ناگزیر شدیم با این پدیده مهم در تاریخ بشر روبرو شویم، هر چند اکنون دیرهنگام است، اما یک ضرورت تاریخی است که به این پدیده فکر کنیم.

این محقق دانش ارتباطات با بیان اینکه تمدن اسلامی در پیدایش انقلاب صنعتی غرب، مؤثر بود، اظهار داشت: روش مشاهده علمی که زیربنای تمامی تحقیقات و دستاوردها در جهش علمی است، توصیه ای قرآنی است که نگاه کنید به قصد کشف راز و رمزهای عالم.

وی با بیان اینکه ضروری است از انقلاب صنعتی و تحولات آن صحبت کرد، گفت: غربی ها در آثارشان برای انقلاب صنعتی و تحولات عمیق آن شناسنامه غربی می‌نویسند، اما باید بدانیم این یک دستاورد بشری است که آنطور که گفته شده است ربطی به غرب ندارد.

این محقق علوم انسانی با اشاره به اینکه ارتباطات ملی، منطقه‌ای و بین المللی در همه سطوح وجود دارد و هر کدام روش ها و احکام خود را دارد،گفت: چون موضوع‌ ارتباطات در حوزه علمیه بوجود نیامده است طبیعی است که حکم هم ایجاد نشده است.

دکتر زورق گفت: اینکه آیا از روش های شبه استدلالی و اقوایی و ... می توان در عرصه ارتباطات و رسانه استفاده کرد، گفت: ضرورت پاسخگویی به این موضوع و مسائل آن باید در حوزه علمیه طرح شود تا فضلا و محققین به طور جدی به آن پاسخ دهند.

وی با تاکید بر بکر بودن عرصه مطالعات اطلاعات و ارتباطات و ضرورت توجه محققین فقه به این عرصه، بیان داشت: دسته بندی‌های حجت الاسلام و المسلمین اراکی درباره فقه ارتباطات بسیار ارزشمند است و جای تاکید دارد، چرا که هنوز احکام پخش، احکام تولید، پخش عمومی یا خصوصی از منظر فقاهت مورد بحث قرار نگرفته است.

وی اظهار داشت: غرب امروز به ما توصیه می کند که به سراغ رسانه‌های جدید نروید و تلویزیون سکولار است و مترصد به دورنگه داشتن و محرومیت دین از این ابزار قدرت هستند و می خواهند این ابزار به شکل انحصاری در اختیار دشمنان و سکولارها قرار گیرد، که نظر من این است که هر کوششی در این زمینه مجاهده‌ای در راه خداست و حوزه در صف اول این خط قرار دارد.

در حوزه فقه رسانه نیازمند کار میدانی هستیم

حجت‌الاسلام محمد‌علی حیدری، استاد حوزه و دانشگاه ، در نشست تخصصی این همایش علمی، بیان داشت: به نظر می رسد در زمینه فقه و رسانه سه محور اصلی باید مورد توجه محققان فقهی قرار گیرد.

وی بیان داشت: یکی از کارهای اصلی محققان فقه ارتباطات، تحلیل موضوعات و ارائه موضوعات جدید است، به عنوان مثال یکی از سبک های مطرح در عرصه هنر و رسانه، طنز انتقادی است که محققان علوم اسلامی باید تحلیل کنند آیا این روش از مصادیق مسخره کردن است یا خیر.

این محقق حوزه علمیه قم بیان داشت: برخی از کاریکاتورها مصداق تمسخر است و برخی این گونه نیست، از این رو محقق علوم اسلامی باید تحلیل کند که کدام کاریکاتور شخصیت فرد را زیر سوال می‌برد و او را به سخره می گیرد و کدام‌یک اینگونه نیست.

وی با بیان اینکه تغییر موضوع، تغییر حکم را به دنبال دارد، گفت: ممکن است در قدیم افراد مختلفی در تعزیه نقش امام معصوم(ع) را بازی می کردند، اما امروز ممکن است فقیهی به دلیل تفاوت‌های سینما و تعزیه حکم به حرمت بازیگری در نقش امام به دلیل وهن بدهد.

وی با اشاره به اینکه سینما دارای فاکتورهایی همچون واقع نمایی و بازنمایی بالا است، اظهار داشت: تعزیه خوانی کاری نمادین است و حتی ممکن است فردی هشتاد ساله نقش جوان بیست ساله را بازی کند و وهن هم تلقی نشود.

این محقق علوم اسلامی، با بیان اینکه احکام فقهی بر پایه عناوین است، گفت: در فقه رسانه یک بخش مهم بررسی موضوعاتی است که شکل جدید پیدا کرده و این شکل جدید می طلبد که با تحلیل دقیق و علمی از منظر جامعه شناختی مورد بررسی قرار گیرد.

حجت الاسلام حیدری اظهار داشت: در مساله تصویر‌پردازی امام معصوم(ع) باید نخست در یک طرح عملیاتی، مفهوم وهن و مصادیق آن مشخص شود و بعد افکارسنجی کنیم تا مشخص شود نظر عموم مردم و متدینین در این باره چیست. که به نظر من حتی اگر ده درصد مردم گفتند این کار وهن است، نمی توان تصویر امام را نشان داد، زیرا وهن برای این افراد صادق است و ما نباید کاری کنیم که مقدسات گروهی از مردم مخدوش شود.

وی گفت: حوزه دیگری که شایسته تامل و بررسی است، موضوعاتی است که دارای حکم خاص است اما به تناسب اینکه در فضای رسانه طرح شده، شرایط خاصی را رقم زده است به عنوان نمونه از نظر فقهی خواستگار می تواند به محاسن زن نگاه کند که تعمیم این مطلب به فضای همسر‌یابی اینترنتی می‌تواند حکم حجاب را سست کند.

این محقق علوم اسلامی بیان داشت: در فضای مجازی اگر زنی مشخصات فردی خود را به نمایش گذاشت و یک میلیون نفر شرایط او را داشتند، آیا این یک میلیون نفر می‌توانند همزمان او را مشاهده کنند؟ آیا زن حق دارد محاسن خود را مکشوف سازد؟ پاسخ منفی است زیرا با حکم حجاب و شخصیت زن منافات دارد.

حجت الاسلام حیدری گفت: عرف در فقه اسلامی همواره نقش شناسایی موضوع را داشته و از منابع فقه نبوده است، در حوزه فقه ارتباطات هم بدین گونه است، در نتیجه می توان گفت فقه ارتباطات دارای همان اصول و چارچوب های فقه جواهری است.

اولویت پژوهش در فقه ارتباطات، تدوین قواعد و مبانی فقهی است

در ادامه حجت‌الاسلام سید علی حسینی، استاد حوزه و دانشگاه به بیان دیدگاه های خود پرداخت و بیان داشت: فقه ما جواهری است و در واقع یک قرائت بیشتر ندارد و مکتب اصفهان، قم، نجف، جبل عامل و ... در حقیقت یک قرائت است.

وی با بیان اینکه فقه جواهری شیعه دارای مبانی، ادله و توانمندی های فوق العاده‌ای است، گفت: عمق فقه شیعی شگفت‌انگیز است و تنها افرادی که در این زمینه کار علمی دقیق کرده‌اند می‌توانند به عمق و ظرافت‌های بی‌نظیر آن واقف شوند. درون فقه شیعی، توانایی‌هایی وجود دارد که از میان مبانی و ادله آن می توان مسائل پیش رو همچون فقه ارتباطات را جواب داد و سخن گفتن از قرائت های جدید برای پاسخ گویی به سوالات امروزی سخنی غیر کارشناسانه است.

وی گفت: اگر مظنور از تاثیر ارتباطات بر رسانه این است که فقه دچار انفعال می‌شود، غلط است اما اگر به معنای این باشد که فقه شیعی دارای توانمندی های زیادی است که می تواند همه این موضوعات را درون خود هضم کند و به سوالات پیش رو جواب دهد، این معنا درست است.

این محقق علوم اسلامی گفت: امروز ارتباطات بسیار گسترده و فضای ارتباطی در دنیا حیرت انگیز شده است، غفلت ما از این حوزه موجب زیان خواهد شد و این وظیفه حوزه های علمیه شیعی است که با کار گسترده، ابعاد گوناگون فقهی و اخلاقی رسانه را مشخص سازند. یکی از مسائل اصلی در رسانه های امروز بحث عدالت است، عدالت حلقه مفقوده رسانه ها است یعنی نه آنها به عدالت توجه دارند و نه عدالت پراکنی می کنند.

وی با اشاره به اینکه امروز بیش از هشتصد شبکه عربی در حال فعالیت است که از این میان، چهارصد شبکه آن اسلامی است و نزدیک به دویست شبکه، به مقدسات شیعه توهین می‌کنند، گفت: معنویت، گمشده دیگر رسانه ها است، رسانه ها در بعد افزایش معنویت در فرد و گسترش عدالت در جمع کوتاهی می کنند.

این محقق علوم اسلامی، گمشده دیگر رسانه های امروز را تفکر عنوان کرد و گفت: با وجود تاکیدات فراوانی که در قرآن و احادیث در مورد تفکر، تامل و تحلیل شده است، اما رسانه‌ها در این جهت بسیار کمرنگ عمل می‌کنند و به ایجاد تفکر عنایت ندارند.

وی گفت: برخی رسانه‌های دنیا، امروز به تدلیس حقیقت می‌پردازند و سخن باطل خود را با آرایش‌ها و تزئین‌های مختلف باطل، به مردم تحمیل می‌کنند که می توان به شبکه‌هایی همچون بی بی سی اشاره کرد.

این محقق علوم اسلامی گفت: به نظر من برای شروع کار علمی و تحقیقی در زمینه فقه ارتباطات، باید از قواعد و مبانی فقهی شروع کرد.

ایجاد نظام فقهی منسجم محصول فقه فعال است

دکتر کمال اکبری، رییس دانشکده صدا و سیمای قم دیگر سخنران این همایش علمی و تخصصی بود که با مهم خواندن موضوع ارتباطات، اظهار داشت: تمام آنچه در حوزه رسانه و ارتباط، از فرستنده تا گیرنده در مکانیسم فرستادن خبر رخ می‌دهد باید از درون دستگاه اجتهاد عبور کند.

وی با بیان این که فقه شیعی دارای منابعی است که از آنها کمک می گیرد تا خروجی آن احکامی درباره فرد یا جامعه یا سیستم و نظام باشد، اظهار داشت: فقه شیعی در مرحله نظام سازی باید هر آنچه یک سیستم و دستگاه نیاز دارد، جواب دهد و مسائل مورد نیاز یک دستگاه فکری و فرهنگی و سیاسی را پاسخ دهد.

اکبری ادامه داد: امروز نیازمند فقه جواهری با همان منطق و سازوکار هستیم تا با توجه به عنصر زمان و مکان، تحول پیدا کند و موضوعات جدید در حوزه رسانه را پاسخ دهد. فقه می تواند از مباحث حوزه ارتباطات تاثیراتی بپذیرد، به عنوان نمونه با توجه به گسترش شاخه‌ها و موضوعات مطرح در زمینه رسانه، مباحث جدیدی به فقه افزوده شود.

وی گفت: عرف یکی از مقوله‌های مهم در بحث فقه ارتباطات است که توجه به آن می تواند نقش آفرینی مهمی در فقه داشته باشد. همچنین می‌توان از فهم مقاصد شریعت نه برای استنباط و به عنوان منبعی فقهی، بلکه به عنوان مرجعی برای تحلیل و تنقیح موضوعات کمک گرفت.

این استاد دانشگاه اظهار داشت: فقه باید در حوزه مسائل به صورت فعال عمل کند، یعنی به جای اینکه منتظر عرضه موضوعات و سوالات بنشیند، خود به برنامه‌ریزی بپردازد و یک نظام فقهی منسجم را پیشنهاد دهد.

این محقق علوم اسلامی بیان داشت: امروز فقه اسلامی با سوالات و موضوعات جدیدی روبرو است که باید پاسخ های درخور و جدید به آن داده شود، لکن ممکن است گاهی در شیوه استدلال تفاوت هایی را لحاظ کنیم. گاهی برخی موضوعات شکل کلان به خود می‌گیرد، باید به این حوزه‌های کلی نگاه داشته باشیم، به عنوان نمونه یکی از احکام کلان، بحث حفظ نظام است که در چگونگی تعارض حفظ نظام با حرمت افشای اسرار و تحقیر افراد باید تحقیق کرد.

این محقق حوزه و دانشگاه در پایان، نگرش کلان و نظام وار به فقه ارتباطات را خواستار شد و گفت: شیوه پیشنهادی من در فقه ارتباطات، مدخل شناسی این موضوع در آیات و روایات است که هنوز در این زمینه کاری انجام نشده است./909/ز501/ر