آفتاب فقاهت و مرجعیت
به گزارش خبرگزاری رسا، مرحوم حجت الاسلام والمسبلمین عبدالرحیم عقیقی بخشایشی در نخستین سالگرد رحلت حضرت آیت الله سیدمحمدرضا گلپایگانی در نوشتاری که در شماره چهارم مجله پیام قرآن در پاییز 73 منتشر شده به تبیین ابعاد مختلف زندگی این فقیه وارسته پرداخته است. آنچه در پی می‌آید بازنشر این نوشتار در آستانه برگزاری کنگره فقیه آگاه است.
من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا. احزاب: 23
گویا همین دیروز بود که خبر اسف‌بار و تکان‌دهنده در گذشت زعیم عالیقدر شیعه و سرپرست حوزه‌های علمیه، عبد صالح و نیکوکار، مرجع رشید عالم تشیع حضرت آیت الله حاج سیدمحمدرضا گلپایگانی قدس سره را رسانه‌های گروهی به اطلاع مردم رساندند. در پی این خبر هولناک و گزارش تکان دهنده، مردم ایران و شیعیان و دوستداران و مقلدین آن حضرت به کوچه‌ها و خیابانها ریختند و پرچمهای عزا را به دوش کشیدند. شهرستانها و روستاها همه سیاهپوش گردید. پرچم سفارتخانه‌ها نیم افراشته شد و ... .
خیابانهای تهران و قم که مسیر تشییع جنازه بود مملو از جمعیت عزادار و نوحه سرا گردید و مردم متدین ایران پس از رحلت امام راحل ( ره ) بار دیگر با روحانیت مورد علاقه خویش تجدید عهد و پیمان کردند و تمام تبلیغات سوء دشمنان داخلی و خارجی را با عمل و اقدام مثبت خود نقش بر آب کردند!
اکنون در طلیعه این گزارش کوتاه این سؤال مطرح می‌شود که این عزاداری و نوحه سرایی و پیمودن کیلومتر‌ها راه جهت تشییع و تجلیل برای چه بود؟ و اصولا چه حادثه‌ای رخ داده بود؟
در پاسخ این سؤال باید گفت که مردم را نمی‌توان فریب داد؛ آنان خود تشخیص داده بودند که با چه مصیبت بزرگ و با چه رخداد مهمی رو به رو هستند؛ درک کرده بودند که جهان اسلام و تشیع، بزرگ مرجع تقلید و فقاهت، و زعیم نامدار و سرپرست با کفایت حوزه‌های علمی را از دست داده‌است، و یکی از پر برکت‌ترین ذخیره‌های حوزه پربار حضرت آیت الله حاج شیخ عبد الکریم حایری قدس سره از جهان رخت بر بسته است! که خلأ وجودی ایشان پس از گذشت یکسال بخوبی احساس می‌شود. امروز همه دریافته‌اند که چه خسارت بزرگی بر پیکره جامعه اسلامی و پیروان راستین اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام ) و حوزه‌های علمی شیعه وارد آمده است که به این زودیها جبران شدنی نیست. او بحق مصداق بارز آن سروده پر از درد و آه است که: «یوم علی آل الرسول عظیم»!
این همه احساسات و عواطف پاک مردم مسلمان دقیقا بر اساس عشق به کمال و دوست داشتن، صفا و پاکی و معنویت بود که همه آنها را در وجود یک مرجع محبوب و مورد علاقه خویش مجسم می‌دیدند. فردی را که الگوی زندگی خود انتخاب نموده بودند، در فراق او احساس می‌کردند که یک تکیه گاه بزرگ معنوی و ملجأ و پناهگاه واقعی مستضعفان و درماندگان را از دست داده‌اند همو که گفتار و کردار و سیما و رفتارش یاد‌آور خدا و الهام بخش تعالیم آسمانی انبیاء علیهم السلام بود. طبیعی است که مردم آگاه و هوشیار در از دست دادن این همه سرمایه‌های ارزشمند آنقدر بی‌تابی و جزع و شیون داشته باشند و آن چنان اشک و سوزی از خود نشان دهند که در مرگ عزیزان نزدیک و فامیلشان آن چنان ناله و آه و زاری نداشته باشند.
اکنون به تحلیلی کوتاه پیرامون ابعاد وجودی شخصیت از دست رفته می‌پردازیم تا الگوسازی و بهره‌گیری بیشتری داشته باشیم.
حضرت آیت الله گلپایگانی که بود؟ و چه کرد؟
گرچه پاسخگویی به این سؤال، حقیقتا مشکل و طاقت فرساست، و در توان قلم نیست که حتی بخشی از خصوصیات وجودی ایشان را ترسیم نماید ولی از باب اینکه گفته‌اند: ( آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید) مختصری از دریافت شخصی منعکس می‌گردد نه آن گونه که واقعا بوده‌اند و آن چنان که زیسته‌اند.
درست است در حلقات زرین فقاهت و در سلسله جلیله رجال علم و معنویت، مردان بزرگ و رجال معنوی عالی‌قدری درخشیده‌اند که هر کدام در برهه‌ای از زمان، مشعلدار هدایت و پرچمدار مکتب سرخ ولایت در طول تاریخ گردیده‌اند و این یکی از سنتهای الهی است که هرگز روی زمین را خالی از حجت و راهنمای دینی و معنوی باقی نگذاشته است. خداوند متعال همواره دین خود را با وجود افراد لایق و شایسته و بندگان صالح و وارسته مورد تأیید و نصرت قرار داده است تا حجت خود را بر بندگان تمام کند. ولی فقید سعید ما در بین این ذخایر ارزشمند الهی ویژگیهایی داشت که فقدان وی در شرایط کنونی، بحق یکی از آن ثلمه‌ها و شکافهایی بود که به این زودیها هرگز خلأ ناشی از آن قابل جبران نیست.
تاریخ حوزه علمیه قم در مسیر عمر کوتاه خود، روزگاری را به یاد می‌آورد که جمعی از تشنگان معارف الهی و پویندگان راه حقیقت و معرفت، دور از جنجال و هیاهوی مادیت، در عصر اختناق و فشار، دور شمع وجود پر نور پیر روشن ضمیر و آگاه، حضرت آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حایری قدس سره را گرفته بودند و با وجود آن همه مشکلات و تنگناها، با تمام هستی خویش و با کمال اراده و اخلاص، از حوزه فقاهت و مرجعیت شیعه، سر سختانه حمایت و دفاع می‌نمودند؛ آنان هرگز در برابر ملامت ملامت کنندگان و اذیت و آزار جباران و ستمگران، بیم و هراسی به مدافعان پر صلابت و سر سخت و پر اراده، همراه دیگر همسنگران، همین مدرس عالیقدر حضرت آیت الله حاج سید محمدرضا موسوی گلپایگانی بود که استاد فن تاریخ و رجال و درایه مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی صاحب الذریعه و نقباء البشر از آن روزها چنین حکایت دارد:
سید محمد رضا بن سید محمد باقر گلپایگانی، عالم جلیل و مدرس فاضلی می‌باشد که در سال 1316 ه. ق تولد یافته و مقدمات و مبادی را از محضر برخی از فضلا فرا گرفته است و در قم در محضر درس حجت بزرگ حاج شیخ عبد الکریم یزدی حائری حضور پیدا کرده و تقریرات درس او را نگاشته است و مهمترین استاد و مربی وی بوده است. او هم اکنون یکی از علما و فضلای قم و یکی از مدرسین مشهور حوزه به شمار می‌آید. آثار علمی متعددی دارد که یکی از آنها حاشیه بر درر الفوائد استاد خودش مرحوم حائری است که در سال 1356 ه. ق از تألیف آن فراغت پیدا کرده است و جز آن نیز آثاری دارد...
نویسنده کتاب «تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان» ضمن بر شمردن شاگردان و فارغ التحصیلان حوزه درس حضرت آیت الله حاج شیخ عبد الکریم حائری، در مورد معظم‌له این گونه تحریر می‌نماید:
حضرت آیت الله حاج سید محمدرضا فرزند عالم جلیل القدر آقا سید محمد باقر موسوی گلپایگانی از مشاهیر فقها و مجتهدین معاصر و از مراجع بزرگ تقلید در ذی القعده سال 1361 هجری قمری در قریه «گوگد» از توابع شهرستان گلپایگان متولد گردید و در گلپایگان و اراک و قم نزد بزرگان علما بالأخص مرحوم آیت الله حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی تلمذ نموده تا به اعلی درجه علم و اجتهاد نائل گردید و از جمعی از اساتید خود به اخذ اجازات روایتی و اجتهاد نائل گردیده است، اکنون در قم ساکن و از مدرسین بزرگ و مجتهدین عالیمقام و مرجع تقلید عده کثیری از شیعیان می‌باشد. در علم، حلم، زهد، تقوا و اخلاق فاضله و ملکات نفسانیه بر بسیاری از متقدمین و متأخرین ممتاز است.
آنگاه ایشان از تألیفات دهگانه وی نام می‌برد و منابع تحریر خود را آثار الحجه ج 2 ص 71 و فهرست مؤلفین کتاب چاپی ج 3 ص 195، گنجینه دانشمندان ج 2 ص 31 و نقبا البشر ج 2 ص 742 ذکر می‌نماید. و همزمان سید ریحان الله یزدی نویسنده کتاب آئینه دانشوران که در سال 1315 ه . ق درست 64 سال پیش از رحلت این فقیه عالیقدر به رشته تحریر در آمده است در مقام معرفی جلسات درس ایشان این گونه گزارش می‌دهد:
«آقای گلپایگانی سطوح عالیه فقه و اصول را تدریس می‌کنند و جایگاه درس ایشان مدرس قبلی فیضیه است»
ویژگیهای اخلاقی
گر چه بخشی از خصوصیات اخلاقی و مکارم روحی ایشان در رسانه‌ها و مطبوعات کشور یا به قلم شاگردان و اصحاب معظم له منعکس گردیده است ولی جهت یاد‌آوری و فرا گرفتن آنها به مواردی چند اشاره می‌شود:
از بزرگترین ویژگیهای اخلاقی آن بزرگ مرد الهی، زهد و بی اعتنایی به زخارف دنیا، تواضع و تجلیل از مقام فقها و مراجع، صبر در مصائب، تشویق و ترغیب عالمان و نویسندگان، اهتمام به حفظ و قرائت قرآن، عشق به ساحت مقدس ائمه اطهار علیهم السلام و ثبات قدم در حفظ معتقدات و دفاع از آنها بود؛ درست مصداق تام و تجسم عینی کلام مولا علی علیه السلام بود که «المؤمن کالجبل الراسخ لا یعصفه العواصف» در ایمان و عقیده همانند کوه استوار و برافراشته‌ای بود که وزش باد‌های تند هرگز یارای تحریک و تضعیف آن را نداشت.
در تقویت مکتب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و ترویج قرآن و دفاع از احکام نورانی اسلام سخت مصمم و استوار بود و هرگز اهل سازش و گذشت در معتقدات خویش نبود. اعتقادش به ولایت، یک اعتقاد راسخ و استوار بود. در احترام به استاد و ادای حق وی و در تواضع و محبت به دانشجویان و طلاب علوم اسلامی کم نظیر بود. بارها و بارها از استادش به خوبی یاد می‌کرد و هر روز پیش از شروع درس، برای او فاتحه قرائت می‌نمود و هر صبحگاه پس از برگزاری نماز جماعت در مسجد بالا سر حضرت معصومه علیها السلام به قرائت حمد و سوره برای ایشان می‌پرداخت و این برنامه تعطیل نمی‌شد. ایشان مرد دعا و توسل و اهل نماز و تهجد و حلیف لیل و انیس خلوت بود. به نماز و دعا و قرآن عشق می‌ورزید و انس با خدا را بر هر چیز دیگر ترجیح می‌داد، تا جایی که می‌توان معظم‌له را نخستین زنده کننده مراسم اعتکاف در سراسر ایران به شمار آورد.
معتقد به حفظ استقلال و اصالت حوزه‌های علمی بویژه حوزه علمیه قم بود. پیام همیشگی ایشان این بود که «استقلال حوزه باید حفظ شود» و بارها می‌فرمود: حوزه علمیه قم یک نیروی بزرگ و یک قدرت الهی در این کشور می‌باشد و این قدرت الهی مشروعیت خود را از علم و دانش و از معنویت و قداست طلاب الهام می‌گیرد. از این رو سعی و تلاش داشت که پایه علمی طلاب هر چه بالاتر رود و در کنار علم و دانش از تقوا، آراستگی اخلاقی، دینداری، خداشناسی و امانتداری بیشتری برخوردار شوند و اندوخته‌های آنان تنها علم خالی از عمل نباشد.
به استمرار دروس حوزه‌ها پایبند بود و هرگز به آسانی آن را تعطیل نمی‌نمود و تا سن 94 سالگی در مسجد اعظم تدریس داشت. وقتی پایش صدمه دید و مدتی قادر به حرکت نبود، باز هم طلاب و فضلا را به منزل فرا خواند و تدریس را رها ننمود.
یک فقیه و این همه خدمات!
مرحوم حضرت آیت الله گلپایگانی در عمر پر برکت 98 ساله خود موفق به انجام کار‌هایی شد که یقینا از عهده افراد عادی و غیر الهی خارج بود. اگر عنایت و توجهات خاص حضرت ولی عصر ارواحنا له الفداء نبود یقینا" کسی از عهده این خدمات بر‌نمی‌آمد. اکنون ما به صورت گذرا به چند مورد اشاره می‌نماییم:
1.سرپرستی و حفظ حوزه‌های علمی
سرپرستی و حفظ حوزه‌های علمی و رسیدگی به امور معنوی و مادی آنها در داخل و خارج کشور به مدت چهل سال تمام. وقتی سخن از سرپرستی حوزه‌ها به میان می‌آید، ممکن است به نظر برخی از ساده اندیشان یک عنوان تشریفی باشد در صورتی که این عنوان، بسیار جدی و اساسی است. روزگاری بود که حوزه علمیه قم حدود 500 تا 600 طلبه داشت. در زمان آیة الله بروجردی هم حدود 6000 طلبه در قم و همین مقدار هم در خارج کشور و شهرستانهای دیگر بود، اما در عصر زعامت و سرپرستی ایشان بیش از یکصد هزار طلبه در داخل و خارج کشور وجود داشت.
اداره و سرپرستی چنین حوزه‌ای با این کیفیت و کمیت، رقم بسیار بزرگی را از نظر مالی می‌طلبد که تأمین این رقم درشت و صرف آن در مصارف واقعی کار سهل و ساده‌ای نیست.
2.تدریس و تعلیم
تدریس و تعلیم و تربیت دانشجویان علوم اسلامی در طول بیش از هفتاد سال پیاپی و مستمر که با شوق و رغبت فراوان صورت می‌گرفت.
معظم‌له مراقبت اکید داشت که دروس حوزه جز در موارد ضروری که نوعا" جنبه تعظیم شعائر الهی داشت بسادگی و آسانی تعطیل نشود. در این مدت طولانی هزاران دانشجو از محضر مبارک ایشان کسب فیض نمودند که ما اسامی تعداد اندکی از آنان را در جزوه مختصری که به نام «فقهای نامدار شیعه ج 2» در ایام رحلت ایشان انتشار یافت آورده‌ایم.
3.تأسیس بیمارستان
در سال 1344 شمسی در سخت‌ترین دوران گرفتاریهای حوزه‌های علمی و در آن روز‌های سیاهی که رژیم گذشته برای علما و طلاب پیش آورده بود، روزگاری که بیشتر درها به روی طلاب و علما بسته بود. این بیمارستان در شهرستان قم تأسیس گردید. این بیمارستان با داشتن بخشهای قلب، جراحی، زایمان، اورژانس، داخلی، اعصاب، رادیولوژی یکی از بهترین و بزرگترین بیمارستانهای کشور به شمار می‌رود و تا کنون منشأ خدمات ارزنده‌ای به روحانیون و مردم و رزمندگان در طول جنگ تحمیلی بوده است.
4.کتابخانه
این کتابخانه با داشتن بیش از یکصد هزار جلد کتاب چاپی و 12 هزار کتاب خطی یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های حوزه علمیه به شمار می‌آید.
5.مجمع جهانی اسلامی در لندن.
6.مرکز المعجم الفقهی.
7.مسجد عظیم و با شکوهی در قم و صدها مسجد در شهرستانها و روستاها
8.مدرسه‌ای بزرگ و شکوهمند در قم که هم اکنون بیشتر دروس حوزه در آنجا برگزار می‌شود.
9.دارالایتام.
10.مؤسسه خیریه ولی عصر ( عج ) و دهها اثر خیر و بنای اسلامی که در سرتاسر کشور و برخی در خارج کشور به همت و اراده آن فقید سعید تأسیس یا سر و سامان یافته است.
اقدامات سیاسی و اجتماعی
حضرت آیت الله گلپایگانی از آغاز حرکت اسلامی روحانیت که پس از تصویب لایحه مربوط به انجمن‌های ایالتی و ولایتی شروع گردید یه مبارزات پیگیر خود با استبداد و خفقان پرداخت. نخستین اعلامیه ایشان در اعتراض به آن لایحه ننگین، در مهر ماه 1341 شمسی انتشار یافت و به دنبال آن، پیامها و بیانیه‌های معظم له تا سقوط رژیم منحوس پهلوی ادامه داشت.
روز شمار عناوین برخی از اعلامیه‌ها و اقدامات ایشان در دوران حکومت شاه به ترتیب زیر می‌باشد:
سرباز زدن از ملاقات با شاه و نخست وزیر و فرستادگان دربار.
تحریم برنامه‌های اوقاف و تحریم معامله و همکاری با این سازمان.
تحریم خرید و فروش و مصرف و توزیع گوشتهای وارداتی از خارج و عدم قبول وجوه شرعی فروشندکان آنها.
اعتراض شدید و پیام کوبنده بر ضد تغییر تاریخ هجری و تبدیل آن به تاریخ منحوس هخامنشی.
مخالفت صریح با حزب رستاخیز و تحریم شرکت مسلمانان در آن.
مخالفت آشکار با طرح امتحان طلاب از سوی دولت.
اعتراض شدید به گسترش بی بند باری و فساد وفحشا و فرستادن نامه سرگشاده به شاه و تذکر عواقب وخیم آن.
اعتراض شدید نسبت به تأسیس سینما در قم و تعطیل نمودن نماز جماعت خویش به مدت یک هفته.
اعتراض شدید و مخالفت با برنامه تاجگذاری و انتخاب ولیعهد و اخراج فرستادگان دربار از منزل خود.
پیام در جهت تجلیل از مقام شهید آیة الله سعیدی و اعلام مجلس ختم در مسجد امام قم.
تشکیل مجالس تجلیل از مقام شهید آیة الله مصطفی خمینی و تشکیل مجلس ختم در مسجد اعظم و شکستن سد رعب و ممنوعیت حمایت از مقام مرجعیت و روحانیت پس از اهانت روزنامه اطلاعات به مقام والای امام راحل ( ره ).
در مقابل این اقدامات که عناوین برخی از آنها برشمرده شد دوبار نسبت به جان ایشان سوء قصد شد:
1.در سوم فروردین 1342 روز شهادت امام جعفر صادق علیه السلام در مدرسه فیضیه.
2.در نوزدهم اردیبهشت 1357 در بیت شریفشان که در هر دو مرحله با حراست و فداکاری اطرافیان مخلص و دوستداران صمیمی‌شان، سالم و محفوظ ماندند.
اینها بخشی از اقدامات سیاسی و اجتماعی آن فقید سعید تا مرحله پیروزی انقلاب اسلامی بود. اعلامیه‌هایی که در دوران تبعید حضرت امام قدس سره از سوی ایشان و دیگر مراجع تقلید صادر شده است، خود می‌تواند اساس تألیف کتاب مستقلی گردد که در این بررسی کوتاه جای تفصیل آن نیست.
اکنون با ترسیم اندیشه‌های وی سخن خود را به پایان می‌بریم.
1- تفکر جهان شمولی احکام اسلام
ایشان از جمله کسانی بود که اعتقاد کامل داشت احکام نورانی اسلام در هر برهه و زمان و در هر حادثه و رخدادی می‌تواند هدایت جامعه را در اختیار گیرد. بر اساس همین اعتقاد بود که:
اولا: در تمام ابواب فقه، تفحص و ممارست و حکم و فتوا داشت. کتاب ارزشمند مجمع المسائل در سه جلد نشانگر این دیدگاه ممتاز فقهی است.
ثانیا: به تمام مسائل و قضایای جهان اسلام از قبیل مسأله فلسطین، کشمیر، فیلیپین، آذربایجان وغیره اشراف و عنایت خاصی داشت. تأسیس مجمع اسلامی جهانی در لندن در انگلستان و تأسیس دارالایتام در بیروت لبنان و ایجاد مؤسسات اسلامی در جنوب لبنان و سایر کشورها می‌تواند نشانگر این تفکر اصیل باشد.
در نظر خواهی ای که جمعی از اعضای شورای نگهبان به هنگام بازگشت ایشان از سفر استعلاجی لندن در روز شنبه 16خرداد 1366 از معظم‌له نمودند که تأثیر انقلاب اسلامی را در خارج چگونه استنباط می‌فرمایند، ایشان در پاسخ گفتند: انقلاب اسلامی ایران تأثیر چشمگیری در توجه ملل دیگر به اسلام و گرایش روز افزون مسلمین به اسلام و تشرف آنان به دین مبین اسلام داشته است. انقلاب اسلامی ایران باعث عزت و سربلندی مسلمین در جهان شده است بطوری که مسلمین، مسلمان بودن را برای خود افتخار محسوب می‌کنند.
در ادامه این سؤال افزودند: قبلا نیز فعالیتهایی توسط برادران اهل سنت انجام می‌شده و مجتمع‌هایی برای مسلمانان در خارج بوده که توسط آنان اداره می‌شده است ولی بحمدالله به برکت انقلاب اسلامی ایران، توجه ملل دیگر به مذهب تشیع معطوف گشته و بخصوص موجب سربلندی شیعه در جهان بشری است.
این کلمات، بار سیاسی و مقطعی ندارد بلکه از عمق قلب و اعتقاد پاک این مرد بزرگ سرچشمه می‌گیرد که احکام اسلام روزی جهان را تحت عنایت و هدایت خود فرا گیرد و مسلمانان جهان با سربلندی و عزت تمام زندگی کنند.
2- اسلام آیین عمل:
حضرت آیت الله گلپایگانی به جنبه‌های عملی آیین نورانی اسلام معتقد بودند این چنین نبودند که تنها بیان احکام نمایند و تئوریهای فرعی را مطرح سازند و دیگر هیچ! اگر روزی از تباه شدن حقوق محرومان سخن می‌گفتند، در کنار آن، ایجاد صندوقهای قرض الحسنه و دستگیری از مستمندان و تشکیل مؤسسات عام المنفعه را در عمل داشتند. اگر از ناتوانی محرومان سخن می‌گفتند در کنار آن به تأسیس بیمارستان، دارالایتام و ایجاد مراکزی که آنان را تحت پوشش قرار دهد و از مرارت زندگی آنان بکاهد اقدام می‌کردند. اگر از علم و مزایای علم سخن می‌گفتند، دست طلاب جویای علم و فضیلت را می‌گرفتند و به یاری و کمک آنان می‌شتافتند و با تشویق و ترغیب و ایجاد امکانات تحصیلی لازم، آنان را مورد پشتیبانی و مدد قرار می‌دادند.
درود و رحمت گسترده خدا بر او باد که سعادتمندانه زیست و با نیکبختی چشم از جهان فرو بست./971/201/ع