اخلاق در سبک زندگی اسلامی/بخش دوم
دروغ، کلید همه بدی‌ها
خبرگزاری رسا - بی‌ایمانی و نفاق از نشانه‌های دروغگو می‌باشد و انسان عاقل از این صفت رذیله خودداری می‌کند که به کرّات در روایات به این مطلب اشاره شده است.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، یکی از گناهان کبیره و رذائل اخلاقی مرتبط با زبان، دروغ می‌باشد که در آموزه‌های اسلامی به شدت نکوهش شده است. در حدیث معروف جنود عقل و جهل، دروغ از جنود جهل شمرده شده است و بیان شده که عاقل، دروغ نمی‌گوید.
عرفی بودن قباحت دروغ
دروغ از جمله امور ناپسندی است که غیر از شرع، عقل و عرف هم قبیح بودن آن را درک می‌کنند و به زشتی آن حکم می‌نمایند. متأسفانه دروغ گفتن برای خیلی از افراد عادی شده و برای بعضی‌ها راهی برای کاسبی گردیده است؛ مثلاً بعضی از کسبه برای این که جنس‌شان را بفروشند و مشتری را ترغیب به خرید کنند، متوسّل به دروغ می‌شوند و از آن بدتر قسم دروغ هم می‌خورند و این کار را نوعی زرنگی و راهی برای کسب درآمد می‌دانند. بعضی از آنها این‌گونه توجیه می‌کنند که اگر دروغ نگویند، نمی‌توانند کاسبی خوبی داشته باشند!
عده‌ای دیگر پی در پی دروغ می‌گویند و برای عمل خویش عذر تراشی می‌کنند و می‌گویند دروغ ما مصلحتی است!
برخی دیگر برای تفریح و سرگرمی دروغ می‌گویند و به اصطلاح عامیانه "دیگران را سرکار می‌گذارند" و توجهی به این موضوع ندارند که دروغ، شوخی و جدی نداشته و در هر صورت اشکال دارد.
یکی دیگر از انواع دروغ که معمولاً بین خیلی از مردم اصلاً دروغ به حساب نمی‌آید ولی در واقع، دروغ و حرام است، در تعارفات می‌باشد؛ مثلاً صاحبخانه‌ای به مهمان، غذایی را تعارف می‌کند و مهمان تشکر می‌کند. در حالی‌که گرسنه است، می‌گوید که سیر هستم؛ به راحتی دروغ می‌گوید، بدون این‌که متوجه باشد که مرتکب گناه می‌شود.
آیات و روایات
قَالَ الْإِمَامُ الزَّکِیُّ الْعَسْکَرِیُّ علیه السلام: «جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ کُلُّهَا فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهَا الْکَذِبَ؛ امام عسکرى علیه السّلام فرمودند: همه پلیدی‌ها و زشتی‌ها در یک اطاق جمع شدهاند و کلید آن اطاق دروغ مىباشد». جامع الاخبار /انتشارات مطبعة حیدریة/ص148
عن أَبِی جَعْفَرٍ علیه‌السلام: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْکَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْکَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ؛ امام باقر علیه السلام فرمود: خداوند برای شر، قفل‌هایی قرار داده و کلید آن قفل‌ها را شراب و دروغ قرار داده است و دروغ از شراب بدتر است». کافی/چاپ اسلامیه/ج2/ ص339
عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه‌السلام قَالَ: «إِنَّ الْکَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْإِیمَانِ؛ دروغ، خراب کننده ایمان است». کافی/همان
حضرت باقر علیه السلام فرمود: على بن حسین علیهما‌السلام به فرزندانش می‌فرمود: از دروغ، کوچک و بزرگش، جدى و شوخی‌اش، بپرهیزید؛ زیرا آن کسی که در چیز کوچک دروغ بگوید، به دروغ بزرگ نیز جرأت پیدا می‌کند. آیا نمی‌دانید که رسول خدا صلوات الله علیه و آله فرمود: بنده، پیوسته راست می‌گوید تا خدا او را صدیق می‌نویسد و پیوسته دروغ می‌گوید تا خدا او را کذّاب(بسیار دروغگو) می‌نویسد. کافی/همان/ص338
قال علی علیه السلام: «... إِیَّاکَ وَ مُصَادَقَةَ الْکَذَّابِ فَإِنَّهُ کَالسَّرَابِ یُقَرِّبُ عَلَیْکَ الْبَعِیدَ وَ یُبَعِّدُ عَلَیْکَ الْقَرِیبَ؛ از دوستى با دروغگو بپرهیز که او هم‌چون سراب است؛ دور را در نظر تو نزدیک و نزدیک را دور مىسازد». وسایل الشیعه/چاپ مؤسسه آل البیت/ج12/ص34
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: مؤمن هر گاه بدون عذر دروغ بگوید، هفتاد هزار فرشته او را لعنت مىکنند و از درونش بویى خارج مىگردد که تا عرش مىرسد و حاملان عرش او را لعنت مىنمایند. خداوند براى آن گناه هفتاد زنا براى او مىنویسد که پستترین آنها زنا با مادرش مىباشد! بحارالانوار/انتشارات دار احیاء التراث العربی/ ج69/ص263
قال الصّادق علیه‌السلام : «الْکَذِبُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ وَ عَلَى الْأَوْصِیَاءِ مِنَ الْکَبَائِرِ؛ دروغ بستن بر خدا و رسول و اوصیاء، از گناهان کبیره است». محاسن برقی/ دارالکتب‌الاسلامیه/ج1/ص118
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: «مَنْ قَالَ عَلَیَّ مَا لَمْ أَقُلْهُ فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ؛ اگر کسی چیزی را بگوید که من نگفته‌ام، جایگاهش پر از آتش می‌شود». محاسن/همان
بدترین نوع دروغ، دروغ بستن به خدا و پیامبر(ص) است که گناهش به مراتب از دروغ‌های عادی شدیدتر است و یکی از مبطلات روزه هم می‌باشد.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «قُلْ إِنَّ الَّذینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ؛ بگو: آنها که به خدا دروغ مىبندند، رستگار نمىشوند!» سوره یونس آیه 69
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَ هُوَ یُدْعى إِلَى الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمینَ؛ چه کسى ظالم‌تر است از آن کس که بر خدا دروغ بسته در حالى که دعوت به اسلام مىشود؟! خداوند گروه ستمکاران را هدایت نمىکند!» سوره صف / آیه 7
«انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَ کَفى بِهِ إِثْماً مُبیناً؛ ببین چگونه بر خدا دروغ مىبندند! و همین گناه آشکار، [براى مجازات آنان] کافى است». سوره نساء /آیه 50
بنابر نصّ صریح قرآن، افراد با ایمان دروغ نمی‌گویند؛ «إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُون؛ تنها کسانى دروغ مىبندند که به آیات خدا ایمان ندارند و دروغگویان واقعى آنها هستند». سوره نحل آیه 105
در روایات نیز به عدم سازگاری دروغ با ایمان اشاره شده است.
امیر‌المؤمنین علی علیه السلام می‌فرماید: «لَا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّى یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّه؛ انسان هیچ‌گاه طعم ایمان را نمىچشد تا دروغ را ترک گوید؛ خواه شوخى باشد یا جدى». کافی/ج2/ص340
رسول اکرم صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: دروغ، بالاتر از ربا مىباشد. مردى به حضور آن بزرگوار عرض کرد: مؤمن زنا مىکند؟ فرمود: امکان دارد. پرسید: مؤمن دزدى مىکند؟ فرمودند: گاهى امکان آن هست. پرسید: یا رسول اللَّه! دروغ مىگوید؟ فرمودند: خیر؛ خداوند فرموده دروغگویان مؤمن نیستند. بحارالانوار/ج69/ص263
دروغ، نشانه نفاق است؛ برای‌این‌که شخص دروغگو زبان و دلش یکی نیست و تفاوت داشتن دل و زبان چیزی جز نفاق نیست!
در آیه 77 سوره توبه مىخوانیم: «فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلى یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ بِما أَخْلَفُوا اللَّهَ ما وَعَدُوهُ وَ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ؛ اعمال آنها تا روز قیامت نفاقى در دل‌هایشان ایجاد کرد، به خاطر این‌که عهد خدا را شکستند و دروغ مىگفتند».
در این آیه شریفه، دروغ یکی از عوامل نفاق شمرده شده است.
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: سه صفت است که هر که داشته باشد منافق است، اگر چه اهل نماز و روزه باشد و گمان کند که مسلمان است! 1- کسى که در امانت خیانت کند. 2- سخن دروغ بر زبان آورد. 3- هر گاه وعده دهد، خلف وعده کند... . کافی/ج2/ص290
این‌ها گوشه‌ای از آیات و روایاتی است که در مذمت دروغ وارد شده و نمایان‌گر قبح شدید این عمل است.
توریه
توریه سخنی دو پهلو است که هم دارای معنای راست است و هم معنای دروغ. گوینده معنای راست را قصد می‌کند، ولی شنونده، معمولاً معنای دیگر را می‌فهمد؛ مثلا شخصی غذایی را به ما تعارف می‌کند که با مال حرام تهیه شده است! ما در حالی‌که میل به غذا خوردن داریم، می‌گوییم میل نداریم و منظورمان این است که به این غذای حرام تمایلی نداریم؛ ولی شنونده فکر می‌کند که ما گرسنه نیستیم.
توریه بر سه قسم است: قسم اول آن است که در آن مصلحت یا دفع مفسده‌ای باشد؛ مانند مثال مذکور که اشکالی ندارد.
قسم دوم آن است که در آن مفسده‌ای باشد؛ مانند این‌که به سبب آن توریه، مال یا آبروی مسلمانی ضایع گردد که قطعاً حرام است.
قسم سوم آن است که مصلحتی در آن نیست و سبب مفسده‌ای هم نمی‌گردد. این مورد اختلافی است و احتیاط در ترک آن است.
بعضی از موارد جواز دروغ
1- هرگاه ضرر مالی یا جانی و امثال این ها متوجه خود انسان یا مسلمان دیگری شود و به سبب دروغ گفتن، دفع آن ضرر گردد، جایز است که دروغ بگوید و اگر لازم شد، قسم خوردن هم مانعی ندارد؛ بلکه در بعضی موارد که ضرر فاحشی باشد، واجب هم می‌شود.
امام صادق علیه‌السلام فرموده است: قسم دروغی که انسان برای خلاصی جان یا مال مسلمانی از شر ظالمی مانند دزد و... می خورد، کفاره ندارد و ثواب هم دارد.
البته در این موارد اگر بشود توریه کرد، احتیاط آن است که این کار را انجام دهد.
2- هرگاه میان دو نفر مسلمان، مخاصمه و نزاعی باشد، جایز است که برای اصلاح این دو نفر دروغ گفت که با هم آشتی کنند؛ یا این‌که به سبب دروغ از پیدا شدن کینه و دشمنی بین دو نفر جلوگیری شود؛ مثل این‌که بین زن و شوهری بی‌مهری ایجاد شده و احتمال طلاق هست، در این‌جا جایز است که مثلاً به یکی از طرفین گفته شود، همسرت به تو علاقه دارد و فراقت برایش سخت است و امثال این موارد که سبب استحکام روابط آنها شود. این مورد اصطلاحاً اصلاح ذات البین نام دارد و دارای فضیلت بسیاری است .
3- دروغ گفتن به دشمن در هنگام جنگ برای غلبه بر او جایز است.
به طور کلی هر جایی که راست گفتن دارای مفسده مهمی باشد و بدون دروغ گفتن، دفع مفسده نمی‌شود، دروغ گفتن جایز است. برگرفته ازکتاب گناهان کبیره، نوشتهٔ مرحوم، آیت الله دستغیب شیرازی
طلبه حوزه علمیه قم؛
بابک شکورزاده
/999/702/ر
ارسال نظرات