پرداختن فقه به رسانه بدون در نظر گرفتن آثار پیچیده آن مضر است

به گزارش خبرگزاری رسا، حجت الاسلام والمسلمین احمد مبلغی روز چهارشنبه در نشست علمی "فقه رسانه" در قم ، "تاثیر گذاری بر ساختارهای اجتماعی"، " ایجاد انتظارات جدید در نسل ها"، " تحول جدید در رابطه فرد با جامعه و تقویت فردیت فرد در عین بزرگ تر کردن مفهوم و مصداق های اجتماع"، " ایجاد موضوعات جدید" و "تاثیر بر ادبیات مفاهیم ساز جدید" را از اهم تاثیرات رسانه بر جامعه ذکر کرد.
وی گفت: رسانه‌ از رهگذر ایجاد نیازهای جدید در نسل‌ها به جوانان و نسل‌های در حال نوشدن انتظاراتی کم نظیر بخشیده است.

جایگاه رسانه از حیث موضوعی در فقه
وی با اشاره به موضوع شناسی رسانه، به بحث "فقه و مآلات( عواقب و آثار)" پرداخت وگفت: در زمینه توجه فقه به مآلات (عواقب و آثار)، سه سنخ توجه " توجه موضوعی به مآلات"، "توجه مقدمی به مآلات" و" توجه مقصدی به مآلات" قابل لحاظ و تصور است.
وی در توضیح توجه موضوعی به مآلات، گفت: در این توجه، فقه به "آثار مترتب بر یک موضوع" به عنوان بخشی از آن موضوع می نگرد و "مجموع موضوع و آثار" را موضوع حکم خود می گیرد.

وی اظهار داشت: نباید به موضوع حکم فقهی، نگاهی فیزیکی داشت که چنین نگاهی، بسیط و ساده انگارانه است بلکه باید آثار و بازتاب های آن را داخل موضوع گرفت.
وی در توضیح توجه مقدمی به مآلات گفت: در این توجه، اثر خود یک موضوع مستقل است و فقه حکمی را به آن – خواه وجوب و خواه حرمت - متوجه کرده است و آنچه منتهی به آن اثر می‌شود چندان اصالتی ندارد، ولی از آن جا که منتهی به اثر می گردد شرع آن را واجب یا حرام کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی گفت: در دانش اصول این سنخ، ادبیات ویژه ای پیدا کرده که عبارت است از مقدمه واجب و مقدمه حرام.
وی با اشاره به این که سنح دیگر مآلاتی است که آثار عادی، عقلایی، اجتماعی و تکوینی نیستند، بلکه مآلات شرعی (یا مقاصد شریعت) هستند، گفت: اگر به یک عمل و موضوعی از آن جا که به تحقق یکی از این مقاصد منتهی می شود توجه گردد و برای آن عمل و موضوع، حکم وجوب (به خاطر منتهی شدن به آن مقصد)، و یا حکم حرمت (به خاطر تاثیر تخریبی بر آن مقصد) در نظر گرفته شود، توجه فقه به مآلات و مقاصد شرعی شکل می پذیرد.

وی گفت این سومی عمدتا مورد قبول و طرح جدی بخش‌های عظیمی از علمای اهل سنت است و شیعه در این زمینه عمدتا به مخالفت می پردازند نه از آن جهت که شارع مقاصدی ندارد بلکه از ان جهت که استنباط حکم بر اساس این مقاصد علم آور نیست و یا در زمره ظن معتبر جای نمی گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی خاطرنشان کرد: البته کسانی هم هستند که در این زمینه دیدگاه هایی تفکیک و تفصیلی دارند که در جای خود باید بررسی گردد.

وی اظهار داشت: رسانه را باید جزء سنخ اول به حساب آوریم، زیرا رسانه آن تلویزیون یا کامپیوتر، سرور یا دستگاه فرستنده و عمل فرستندگی یا عمل شنیدن و دیدن صرفا نیست ( که چند نفر از جایی خبری بدهند و تمام شود)، بلکه همه بازتاب‌ها و آثار کلان ناشی از رسانه ها بخشی از موضوع رسانه است.

وی گفت: تا زمانی که آثار پر هیمنه و پر سیطره‌ رسانه و بازتاب‌ها و آثار آن شناسایی نشود، موضوع رسانه شناخته نشده و نگاهی ساده انگارانه به آن پدید آمده است. در آن صورت نزدیک شدن فقه به آن به شدت انفعالی و غیرپاسخگو، بلکه مضر خواهد بود.

ساختار اجتماعی امری تعریف شده است که مجموعه‌ای از عناصر شامل گروه ها، نقش‌ها، نهادها و پایگاه ها می‌باشند و رسانه‌ها در این ساختار تحول گاه آرام و گاه تند و شگرفی ایجاد می کند.

وی ادامه داد: جامعه با ساختارهای خود، فرآیند کنش و واکنش ویژه ای را دارد و ارزش‌هایی را تولید می‌کند و رسانه در ساختار که قاعدتا از ثبات نسبی برخوردار است تاثیر تحول بخش ایجاد می کند و تا زمانی که ما ابعاد این تاثیر را مورد شناسایی قرار ندهیم، ورود فقهی به مسائل اجتماعی و رسانه، کم فائده و گاه مضر است.

ضرورت تاسیس فقه جامعه
رییس مرکز تحقیقات اسلامی خواهان تاسیس و راه اندازی فقه جامعه شد و گفت: ما فروع فقهی اجتماعی مانند فقه اقتصادی، فقه فرهنگی و ... زیادی داریم، ولی فقه جامعه نداریم، بین فقه‌های اجتماعی با فقه جامعه تفاوت است و باید جامعه خود به عنوان یک موضوع با ساختار و ابعاد و مولفه‌های آن بررسی فقهی شود.

وی ادامه داد: تا مادام که فقه های اجتماعی (همچون فقه اقتصادی، فقه فرهنگی و ....) متکی به "فقه جامعه" نباشند، میان آنها گسست وجود خواهد داشت و به نوعی به سرگردانی دچار خواهند شد.

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی خاطرنشان کرد: فقه جامعه به مثابه فقه مادر برای این شاخه‌های فقهی است که میانشان خط و ربط ایجاد خواهد کرد و به آن ها هویت خواهد بخشید؛ ولی متاسفانه چنین شاخه فقهی فعلا تاسیس نشده است.

وی با اشاره به عدم کفایت صرف ورود فقه به مسائل اجتماعی، وضرورت همراه شدن این ورود با داشتن نگاه دقیق جامعه شناختی، گفت: به همین دلیل در مرحله ای متقدم بر تاسیس فقه جامعه، به "مطالعات جامعه شناختی دینی" نیاز داریم؛ مطالعاتی که مولفه ها، ساختار و ابعاد اجتماعی را بر اساس آموزه های دینی و البته با بهره گیری از دانش جامعه شناسی بررسی می کند.

وی، "ایجاد انتظارات جدید در جامعه " را از دیگر تاثیرات رسانه بر جامعه ذکر کرد و بیان داشت: انتظاراتی که از ناحیه رسانه در انسان‌ها و نسل ها بازتولید می‌شود از حیث سنخ شناسی، ماهیت و حجم بسیار چشمگیر است.

وی "ایجاد روندهایی منتهی به شکل گیری نظم جدید در نسبت فرد با جامعه" را از تاثیرات رسانه دانست و گفت: در این نسبت یابی و رابطه یابی های جدید فرد با جامعه، "فردیت فرد" در حال تقویت شدن است.

ظهور فردیت در عین کثرت در قیامت
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی با اشاره به آیه شریفه "ولقد جئتمونا فرادی" گفت: در روز قیامت، انسان به صورتی کاملا فردی شده محشور می‌شود، و این در حالی است که در قیامت، بزرگ ترین اجتماعی بشری رخ خواهد داد اجتماعی که بیش از هر اجتماع دیگر در برگیرنده آدمیان است؛ زیرا آدمیان از آغاز تا انتها در روز قیامت، کنار هم قرار می گیرند.

وی گفت: با این وصف، تک تک افراد در عین حضور در آن اجتماع بزرگ، حضوری فرادا دارند و این وضعیت یعنی ظهور فردیت کامل در عین کثرت کامل می‌باشد.

وی با اشاره به این که این وضعیت اختصاص به قیامت دارد و در دنیا اتفاق نمی‌افتد، گفت: البته هر چه جهان به پیش می رود و مرزها برداشته می شود، اجتماع انسان ها از حالت سنتی به اشکال جدید بزرگ تر در می آید و هر چه اجتماع های انسانی از وضعیت های سنتی به وضعیت های جدید بزرگ تر تحول می یابد، افراد در داخل اجتماع های بزرگ تر ، به وضعیت فردی تری نائل می آیند.

وی گفت: هر اندازه جلوه‌ها و مصداق‌های اجتماع‌های جدیدتر و بزرگ تر شکل می‌گیرد، در فرد جوانب و نگاه های فردی تر شده (مثل داشتن میل به حالت های فردی، پیدایش احساس‌های بریده از احساس‌های جمعی و شکل گیری نیازهای فردی‌تر) بیشتر می شود.

رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس با اشاره به اینکه منظور از تقویت پذیری فردیت در این بحث با مقوله فردگرایی در لیبرالسیم تفاوت دارد، این فردیت بیشتر هویتی، احساسی و ارادی است که می تواند منشا حضور او در اجتماع های ویژه و از جمله اجتماع پذیری های دینی گردد.

وی خاطرنشان کرد: رسانه ها جوامع، نسل‌ها و انسان‌ها را به سمت کلان تر کردن جامعه ها و تقویت جوانب فردی در انسان پیش می برد.

رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی گفت: تلاش برای حضور دادن به دین را که تاکنون تجربه کردیم بر اساس رابطه فرد و اجتماع در اجتماع های گذشته بوده است و اگر بخواهیم با همان ادبیات، دین را در صحنه حاضر کنیم چون افراد به شدت نسبتشان با جامعه تحول یافته، دین ممکن است احساس غربت کند.

مبلغی با اشاره به این که حضور بخشیدن به دین را باید با توجه به شکل گیری جدید مفهوم و مصداق های اجتماع (و جمعی شدن های جدید) بازتعریف کرد، گفت: مفاهیم دینی اگر متناسب با اجتماع های جدید و اقتضاءات آن ها تعریف نگردد در یک اجتماع به معنای سنتی آن هم حتی نمی‌تواند انسان‌های همان اجتماع را اقناع کند بلکه مورد تهدید به تضعیف شدن در همان چارچوب است.

وی اظهار داشت: دین باید اشکال اجتماعی‌تر شدن و مصداق‌های جدید اجتماعی شدن را بشناسد که رسانه ایجاد می‌کند. رسانه جلوه‌هایی و واقعیت‌هایی را از جمعی دادن شکل داده و دین باید آنها را بگیرد.

مبلغی با اشاره به ضرورت پرداختن حوزه به فقه رسانه گفت: در صورت فقدان مطالعه پیرامون فقه رسانه، بسیاری از فرصت‌های حضور در صحنه‌های اجتماعی و پرداختن به مسائل اجتماعی را از دست خواهد رفت.

وی یادآورشد: هنوز رویکرد عمیق و گسترده‌ای را نسبت به این مقوله آغاز نکرده ایم هر چند بحث‌هایی به صورت پراکنده در گوشه و کنار رخ می دهد ولی سرعت تحولات اجتماعی و به وی‍ژه تحولات ناشی از تحول رسانه‌ای چنان شگرف و سرسام آور است که با این بحث‌های ابتدایی، دین و مطالعات فقهی نمی‌تواند آنگونه که باید، بروز و ظهور پیدا کند.

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی گفت: حتی اگر احتمال چنین خطری(عدم بروز و ظهور دین و مطالعات فقهی در مقابل سرعت و تحولات ناشی از رسانه) هم برود حوزه علمیه باید زودتر از این دست به کار می‌شد.

وی ادامه داد: در صورت فقدان پرداختن دین به رسانه و شناخت آن، نه تنها امکان ظهور دین و مطالعات فقهی در جامعه و پرداختن به بسیاری از مقولات اساسی و تعیین کننده جامعه از دست خواهد رفت داد بلکه روند تنزلی و تنازلی پدید می‌آید./916/د102/ع