کشاورزی در اسلام و رابطه آن با حماسه اقتصادی

کشاورزی و زراعت، هدیه‌ای است از زمین به انسان تا به وسیله آن بشر قدرت زندگی داشته باشد و بتواند به کمال مطلوب برسد؛ اما گاه انسان از اهمیت کشاورزی در زندگی خود غافل است و بیشتر توجه خود را صرف صنعت می‌کند. کشاورزی یکی از منابع اصلی تغذیه انسان است؛ از این رو اسلام تأکید بسیاری در مورد آن دارد؛ زیرا پیشرفت کشاورزی پایه مهمی در استقلال اقتصادی و بلکه سیاسی جامعه خواهد بود.

کشاورزی در قرآن

قرآن کریم با این که کتاب اقتصادی نیست، ولی در آیات فراوانی انسان را به تلاش بر روی زمین در راه آبادانی بیشتر و بهره رساندن به دیگران دعوت و راهنمایی کرده است. در برخی از آیات، خداوند انسان را به کشاورزی و تشویق مردمان برای استفاده صحیح از محصولات کشاورزی اشاره کرده و می‌فرماید: «... فاطر السماوات و الارض و هو یطعم و لایطعم...؛ آفریننده آسمان و زمین خداست و او به خلق طعام و روزی می‌بخشد و خود از طعام بی‌نیاز است... .»[1] و در برخی آیات جریان کشت و روییدن گیاهان از زمین به عنوان نمونه‌ای از قدرت الهی و مایه بصیرت و آگاهی انسان‌ها معرفی شده است[2]. نکته کلیدی و اساسی این است که خداوند خود را زارع و رویاننده گیاهان و محصولات کشاورزی معرفی کرده و انسان‌ها را به تدبر در این مسأله فراخوانده است[3].

قرآن بشر را از چهارده قرن پیش به اهمیت و ارزش منابع در زندگی انسان و از جمله کشاورزی توجه داده است. خداوند در آیات مختلف انسان‌ها را به کشاورزی تشویق و کسانی که در این کار مقدس فساد ایجاد می‌کنند را سرزنش کرده است. این کلام آسمانی جاودانه، هر آنچه در مورد کشت و کشاورزی بوده ذکر کرده و برای نخستین بار، از نقش جریان بادها و اقسام آن در کشاورزی سخن به میان آورده است. به عبارتی، قرآن نخستین کتابی است که به اطلاعات هواشناسی و تغییرات جوی که رابطه نزدیکی با کشاورزی دارند، توجه نموده است[4].

کشاورزی در سیره اهلبیت(ع)

امام علی(ع) در ترویج و توسعه کشاورزی تلاش فراوان می‌کرد و افزون بر این‎که خود آن حضرت یک کشاورز نمونه بود، در برنامه دولتش کشاورزی در اولویت قرار داشت و به استانداران و فرمانداران خود دستور داده بود که از حال کشاورزان و مالیات دهندگان همیشه با خبر باشند.

در دستور آن حضرت به مالک اشتر آمده است: «و لیکن نظرک فی عمارة الأرض ابلغ من نظرک فی استجلاب الخراج لان ذلک لایدرک الا بالعمارة و من طلب الخراج بغیر عمارة اخرب البلاد و اهلک العباد و لم یستقیم امره الا قلیلاً فان شکوا ثقلاً او علۀ او انقطاع شرب او بالة او احالة ارض اعتمرها غرق او اجحف بها عطش خففت عنهم بما ترجوان یصلح به امرهم؛ باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع آوری خراج(مالیات) باشد؛ زیرا که خراج جز با آبادانی به دست نمی‌آید و آن کس که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانی مطالبه کند، شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود می‌سازد و حکومتش بیش از مدت کمی دوام نخواهد داشت. اگر کشاورزان از سنگینی مالیات، رسیدن آفات، خشک شدن آب قنات‌ها، کمی باران، دگرگونی زمین در اثر آب گرفتن، فساد بذرها، تشنگی بسیار برای زراعت و فاسد شدن آن به تو شکایت آورند، مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود پذیرد تخفیف بده و هرگز این تخفیف بر تو گران نیاید، زیرا که آن ذخیره و گنجینه‌ای است که آنها بالأخره آن را در عمران و آبادی کشورت به کار می‌بندند و موجب عمران سرزمین‌های تو و زینت حکومت و ریاست تو خواهند بود.»[5].

اسلام به موجب طرحی که برای زمین و آب ریخته، همه زمین‌ها آباد می‌گردد و همه مردم از سفره گسترده‌ای که خداوند جهان در روی زمین گسترده است، بهره‌مند می‌شوند و هیچ فقیر و گرسنه‌ای در جامعه باقی نمی‌ماند؛ زیرا با وجود آب و خاک معنی ندارد انسانی گرسنه بماند!

امیر مؤمنان(ع) پیوسته می‌فرمود: «من وجد ماء و تراباً ثم افتقر فابعده الله؛ هر کس آب و خاک در اختیار دارد و نیروی خود را برای بهره برداری به کار نمی‌بندد و با فقر و گدایی روزگار خود را می‌گذراند، نفرین و لعنت خدا بر او باد.»[6]

اسلام کشاورزی را مقدس‌ترین شغل‌ها و کشاورز را شریف‌ترین انسان‌ها و درآمد او را بهترین اموال می‌داند؛ مشروط بر این که هنگام برداشت، حقی را که خدا در آن قرار داده ادا نموده باشد.

خصوصیات کشاورزی

1. شغل انبیاء و اولیاء

بسیاری از انبیاء و اولیاء الهی دارای کشت و زرع بوده‌اند. بی‌شک انتخاب این شغل و صَرف بخشی از عمر پیامبران خدا در این راه، نشان از عنایت ویژۀ خداوند به این شغل دارد؛ چنان‌که امام صادق(ع) در پاسخ به سؤال کسی که درباره فلّاحین پرسید،‌ فرمودند: «هُمُ الزَّارِعُونَ کُنُوزُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ مَا فِی الْأَعْمَالِ شَیْ‏ءٌ أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ مِنَ الزِّرَاعَةِ وَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا زَارِعاً إِلَّا إِدْرِیسَ(ع) فَإِنَّهُ کَانَ خَیَّاطاً؛آنان همان کشاورزانند که گنج‌های خدا در زمینشان هست و در کارها، چیزی پیش خداوند دوست‌ داشتنی‌تر از کشاورزی نیست و خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده، مگر این‌که کشاورز بوده، جز حضرت ادریس که خیاط بوده است. ^[7]»

بررسی سیرۀ ائمۀ بزرگوار دین، ما را به این مهم هدایت می‎کند که علاوه بر این‎که آن بزرگواران بر کار و تلاش برای امرار معاش تأکید می‌کردند، کشاورزی را به عنوان یکی از بهترین کارها برای خویش بر می‌گزیدند؛ چنان‌که یکی از دوستداران خاندان رسالت می‌گوید: «امام کاظم(ع) را در مزرعه‌اش دیدم که بیل در دست و عرق‌ریزان کار می‌کرد، به ایشان عرض کردم: فدایت گردم پس کارگران شما کجا هستند که خودتان این‌گونه عرق می‌ریزید؟ فرمود: «یَا عَلِیُّ! قَدْ عَمِلَ بِالْیَدِ مَنْ هُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ مِنْ أَبِی فِی أَرْضِه؛ ای علی کسانی که از من و پدرم بهتر بودند، با دست در مزرعۀ خویش کار می‌کردند.» و پس از آن‌که پرسیدم: آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: «رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ وَ آبَائِی(ع) کُلُّهُمْ کَانُوا قَدْ عَمِلُوا بِأَیْدِیهِمْ وَ هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ الصَّالِحِینَ؛ پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و پدران گران‌قدرم همگی کسانی بودند که با دستان خویش کار می‌کردند؛ چرا که کار و تلاش سیرۀ پیامبران، مرسلین، اوصیاء و صالحین است. ^[8]»

پیامبر اکرم(ص) در هر نقطه‌ای که قوای اسلامی را متمرکز می‌ساخت، نخست دستور حفر چاه می‌داد و از همان سال‌های اول هجرت، آنان را وادار به کشاورزی، باغداری و حفر قنات نمود. آنان نیز با سعی و تلاش به این امور مشغول شده و در اثر آن، اراضی بی‌حاصل بسیاری آباد گردید.

2. بهترین ثروت

کشاورزی بزرگ‌ترین کیمیاست و خداوند متعال برای پیامبرانش، از میان کارها کشاورزی را انتخاب نموده است. انسان‌ها از روزگار قدیم به ارزش اقتصادی کشاورزی پی‌ برده‌اند؛ چرا که اولاً کشاورزی توان برآورده نمودن بخش عظیمی از این نیازها را داراست و ثانیاً سرمایۀ اولیۀ آن جز آب و خاک نیست و هرگاه تلاش و همّت بشر به آن افزوده شود، زمینۀ دست‌یابی به محصولات ارزشمند آن بیش‌تر فراهم می‌گردد. این مطلب همان سخن گهر بار امام ششم(ع) است که فرمود: «مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ؛ هر کس آب و خاک داشته باشد و باز نیازمند باشد، از رحمت خداوند بدور است. ^[9]»

از رسول خدا(ص) سؤال شد کدام مال بهتراست؟ فرمود: «زَرْعٌ زَرَعَهُ صَاحِبُهُ وَ أَصْلَحَهُ وَ أَدَّى حَقَّهُ یَوْمَ حَصَاده؛ زراعتی که صاحبش آن را بکارد و بارور سازد، و پس از درو کردن، حق(زکات) آن را بدهد.^[10]»

3. پاکیزه‌ترین کار

در میان کارها، زراعت و کشاورزی جزء سودمندترین و پاکیزه‌ترین کارهاست؛ زیرا علاوه بر اینکه هوا را آلوده نمی‌کند، موجب طراوت و پاکیزگی هوا می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: «ازْرَعُوا وَ اغْرِسُوا فَلَا وَ اللَّهِ مَا عَمِلَ النَّاسُ عَمَلًا أَحَلَّ وَ لَا أَطْیَبَ مِنْه؛زراعت کنید و درخت بکارید. به خدا قسم هیچ کاری مردم انجام نمی‌دهند که حلال‌تر و پاکیزه‌تر از آن باشد. ^[11]»

4. پر برکت‌ترین کار

یکی از پر برکت‌ترین کارها، کشاورزی است. امام صادق(ع) در پاسخ به سؤال کسی که دربارۀ آیۀ «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ»^[12] پرسید، فرمود: «الزَّارِعُونَ؛ [آنها] کشاورزان هستند که توکل و امیدشان به خداوند متعال است. ^[13]»

کشاورزی یکی از ثروت‌های خدادادی است که موجب برکت در مال و زندگی می‌شود و اگر می‌بینیم در برخی زمین‌ها برکت، جای خویش را با بی‌برکتی عوض نموده است، شاید به خاطر این است که در برخی کشاورزان، امید به خداوند متعال جای خویش را به امید به غیر خدا داده است؛ البته استفاده از امکانات و بهره‌برداری از خدماتی هم‌چون بیمه‌های کشاورزی امری پسندیده و لازم است؛ اما نباید امید به رحمت خداوند را در افراد، ضعیف نماید؛ چنان‌که متأسفانه در برخی مشاغل مشاهده می‌شود.

گسترش کشاورزی، نیاز اقتصاد مقاومتی

در کشورمان پتانسیل کشت و کار و کشاورزی پتانسیل بالقوه‌ای است که تا کنون بالفعل نشده است. آمارها می‌گویند ایران 14 میلیون هکتار اراضی قابل کشت دارد. از این 14 میلیون هکتار، تنها 8 میلیون هکتار است که به تمام توان به کشت و برداشت رسیده است. مابقی این پتانسیل، سال‌هاست که هدر رفته و به شکوفایی نرسیده است. نباید فراموش کرد که اگر به توانایی های واقعی کشاورزی توجه می‌شد، ایران وضعیتی مثال زدنی در منطقه و حتی جهان از نظر تولید مواد غذایی طبیعی و ارگانیک داشت. با وجود در اختیار داشتن این ودیعه الهی، اما کشاورزان ما در وضعیت معیشتی دشواری زندگی می‌کنند! محصولاتشان از سوی دولت مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد، هزینه‌های گزافی برای ادامه کار می‌پردازند و تاکنون هم برای بهبود شرایط آنها فکری نشده است. در نقطه مقابل اگر به این پتانسیل توجه می‌شد، نه تنها زندگی باغ‌داران و کشاورزان با دگرگونی مواجه می‌شد، بلکه رشد اقتصادی کشور اوج می‌گرفت و از وابستگی به درآمدهای نفتی خلاص می‌شد. هرگاه به فرصت کشت و کار و استفاده از منابع و مزایای طبیعی کشور توجه شود، می‌تواند زمینه رشد را فراهم کند.

رهبر معظم انقلاب از سال 1373 تا به امروز در 26 مورد از سخنرانی‌هایشان بر کاهش وابستگی به نفت تأکید کرده‌اند؛ تا جایی که احقاق اقتصاد بدون نفت را یکی از آرزوهای خود در اداره کشور عنوان نموده‌اند.

ایشان فرموده‌اند: «ما باید به اینجا برسیم و بتوانیم خودمان را از درآمد نفت واقعاً بى‌نیاز کنیم. یکى از بزرگترین بلیات اقتصاد ما و نه فقط اقتصاد ما، بلکه بلیات عمومى کشور، وابستگى ما به درآمد نفت است.»

من چند سال قبل از این گفتم - البته آن وقت مسئولین دولتى از این حرف هیچ استقبال نکردند- ما باید به جائى برسیم که اگر یک روزى به خاطر قضایاى سیاسى، اقتضائات سیاسى، یا اقتضائات اقتصادى در دنیا، اراده کردیم که صادرات خودمان را مثلاً براى مدت پانزده روز یا یک ماه متوقف کنیم، بتوانیم. شما ببینید این کار چه قدرت عظیمى را براى یک کشور تولید کننده نفت به وجود مى‌آورد که یک وقت اگر اراده کرد، بگوید آقا من از امروز تا بیست روز نفت صادر نمی‌کنم. ببینید چه حادثه‌اى در دنیا به وجود مى‌آید. امروز ما نمی‌توانیم این کار را بکنیم؛ چون به این درآمد احتیاج داریم. اگر یک روزى اقتصاد کشور از درآمد نفت و صادرات نفت بریده شود، این توان را ملت ایران و نظام اسلامى در ایران به دست خواهد آورد؛ که تأثیرگذارى‌اش در دنیا فوق‌ العاده است. ما باید به این‌جا برسیم. خب، این حمایت می‌خواهد؛ باید از صادرات حمایت بشود^[14].

از جمله کارهائى که باز همت مضاعف را در زمینه اقتصاد نشان می‌داد، افزایش صادرات غیر نفتى است. بودجه کشور ما متأسفانه از ده‌ها سال پیش به این طرف، وابسته به نفت است. این روش را همه اقتصاددان‌هاى دل‌سوز رد می‌کنند؛ این روش در کشور ما عادت شده است. نفت را استخراج کنند، بفروشند، از پول آن کشور را اداره کنند! این شیوه غلطى است. من سال‌ها پیش، این را گفتم که یکى از آرزوهاى من این است که یک روزى ما بتوانیم کشور را جورى اداره کنیم که حتّى اگر لازم بود، یک قطره نفت هم صادر نکنیم و کشور اداره شود^[15].

با وجود این‎که درآمد نفت به رشد زیرساخت‌های اقتصاد کشور و بخش‌های مهم آموزش و بهداشت در دهه‌های گذشته بسیار کمک کرده، اما جنبه‌هایی منفی نیز داشته است که کاهش یا حذف درآمد حاصل از فروش آن، ما را به شرایط جدید خوشبین می‌کند. در اکثر کشورهایی که اقتصادشان در اقتصاد جهانی ادغام می‌شود، بهره‌وری نیروی کار افزایش می‌یابد؛ اما این پدیده در کشورهای نفت‌خیز اتفاق نمی‌افتد؛ چون به اصطلاح بهره‌وری نفت منشأ خارجی دارد. یعنی قیمت نفت در یک بازار بین‌المللی تعیین می‌شود که نوسان آن هیچ ارتباطی با بهره‌وری اقتصاد داخلی ندارد.

در اقتصاد ایران با وجود اینکه در بخش‌های آموزش و بهداشت سرمایه‌گذاری خوبی کرده‌ایم؛ اما آموزش ما روی‌هم‌رفته بر افزایش بهره‌وری و آموزش فنون متمرکز نبوده و مدرک‌گرایی در آن زیاد بوده و این امر خود به نوعی رانت‌‌ طلبی تبدیل شده است. شرایط جدید این فرصت را برای ما فراهم می‌کند که اثرات نا‌مطلوب این جنبه منفی درآمد نفت را کمتر کنیم؛ به این معنا که مواردی هم‌چون بخش آموزش یا قانون کار را اصلاح کنیم و افراد به جای این‌که تنها در پی کسب مدرک باشند، به دنبال فراگیری فنون مولد بروند. این امر انعطاف‌پذیری را در اقتصاد ما افزایش می‌دهد.

در پایان باید گفت که کشاورزی جزء جدا نشدنی جوامع بشری است و عدم توجه به آن سبب بروز و ظهور مشکلات بسیاری در جامعه و اقتصاد کشور می‌شود. در دنیای امروز کشورها به دنبال افزایش تولیدات کشاورزی خود هستند و ایران با وجود پتانسیل بسیاری که در این زمینه دارد، می‌تواند با استفاده از آن، سهم کشاورزی در بودجه کشور را افزایش داده و کشور را از وابستگی به فروش نفت خارج کند.

حسین اسکندری

701/9462/ر

منابع:

1- انعام: 14.

2- نحل: 11.

3- واقعه: 63-64.

4- بقره: 22 و 164؛ اعراف: 57-58؛ انعام: 99؛ رعد: 4.

5- نهج البلاغه, نامه شماره 53 .

6- قرب الإسناد, ص 55 وسائل, جلد , 12 ص 24.

7- وسائل‏الشیعة، ج17، ص42.

8- الکافی، ثقة الاسلام کلینى، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365، ج5، ص76.

9- وسائل‏الشیعه، ج17، ص41.

10- الأمالی،شیخ صدوق، انتشارات کتابخانه اسلامیه، چاپ چهارم، 1362، ص350.

11- الکافی، ج5، ص260.

12- ابراهیم/12.

13- من‏لایحضره‏ الفقیه، شیخ صدوق، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1413 ق، ج3، ص253.

14- بیانات در دیدار فعالان بخش‌هاى اقتصادى‌ کشور 26/05/1390.

15- بیانات در حرم مطهر رضوی در آغاز سال 90 01/01/1390.