در گفت‌وگو با رسا مطرح شد؛
نقش علوم عقلی در تحول حوزه‌های علمیه/ مجتهدان بیشتر از حکما باید از اخباریون جدید نگران باشند
خبرگزاری رسا ـ مدیر گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اهمیت پرداختن به علوم عقلی به عنوان مبنای فکری و زیربنایی اندیشه جامعه، پرهیز از پرداختن به حاشیههای جنجال برانگیز و پیگیری بدون وقفه مطالبات رهبری درباره اسلامی‌سازی علوم انسانی را خواستار شد.
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، بازپژوهی و بازپیرایی فلسفه اسلامی، تبیین و تبویب فلسفه اسلامی به زبان زمان و عامه فهم، اهتمام در جهت تعمیق و ایجاد پویایی و بالندگی در فلسفه اسلامی با توجه به نظرها و نیازهای جدید، پاسخگویی به شبهات القائی در قلمرو حکمت و فلسفه اسلامی و نقد مکاتب و دیدگاه‌های معارض فلسفی، از اهداف تأسیس گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به شمار می‌رود.
متن زیر مصاحبه‌ای است با حجت‌الاسلام ابوالحسن غفاری مدیر گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که طی آن این استاد حوزه و دانشگاه افزون بر ارائه گزارشی از عملکرد و فعالیت‌های این گروه در سال گذشته، نقش فلسفه را در بحث اسلامی‌سازی علوم انسانی، سبک زندگی اسلامی و تحول در حوزه‌های علمیه بررسی کرده است.
معرفی
ابوالحسن غفاری متولد شهرستان سراب، از سال 71 در حوزه علمیه قم مشغول به تحصیل علوم دینی شده است.
وی پس از اخذ دیپلم، در حوزه و دانشگاه مشغول به تحصیل و در کنکور سال 72 در دانشگاه تهران، رشته فلسفه پذیرفته شده و پس از اخذ مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد فلسفه را در دانشگاه تهران برای ادامه تحصیلات انتخاب کرد.
وی کارشناسی ارشد را با موضوع پایان‌نامه "رابطه نفس و بدن از دیدگاه ملاصدرا و دکارت" و راهنمایی اساتیدی چون ابراهیم دینانی و مشاوره کریم مجتهدی به پایان رساند.
در دوره دکتری در دانشگاه تربیت مدرس تهران پذیرفته و با پایان‌نامه "نظریه حدوث جسمانی ملاصدرا و بررسی آثار منتقدان" در سال 88 از رساله دکتری خود دفاع کرد و هم‌زمان دروس حوزوی را تا درس خارج ادامه داد. از اساتید برجسته ایشان در فلسفه اسلامی می‌توان به آیات جوادی آملی، ملکوتی، سبحانی، انصاری شیرازی، فیاضی و حشمت‌پور اشاره کرد.
حجت‌الاسلام غفاری هماکنون در مراکز متعدد آموزش عالی مشغول به تدریس است و چهار سال است که مسؤولیت گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی را به عهده دارد.
رسا ـ با تشکر از وقت ارزشمندی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید، ابتدا پیشینه‌ای از اهداف و فعالیت‌های گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ارائه فرمایید؟
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از سال 1373 با راهنمایی و ارشاد مقام معظم رهبری و تلاش و کوشش حجت‌الاسلام و المسلمین رشاد تأسیس شد که هدف این پژوهشگاه، نظریه‌پردازی، نوآوری، تبیین و تعمیق معارف دینی به زبان روز و نقد گفتمان‌های معارض با اندیشه اسلامی است.
از بدیهی‌ترین امور آن است که وقتی یک مرکز علمی تأسیس می‌شود، در این مرکز علمی، مباحث فلسفی حرف اول را خواهد زد؛ چرا که علم فلسفه در یک مرکز علمی که مرتبط با علوم انسانی است، مغز متفکر آن مرکز به شمار می‌رود؛ زیرا فلسفه مادر علوم است و به تعبیر ابن سینا و حکمای دیگر، تمامی علما در اثبات ادعای خود در علوم دیگر به فلسفه احتیاج دارند.
به صورت دقیق و متقن می‌توان گفت که فلسفه مبانی علوم دیگر را به صورت منطقی درست و موضوعات را تحقق می‌بخشد و بدون وجود فلسفه، موضوعات علوم اثبات نمی‌شود. فلسفه روش‌های استدلال را تبیین می‌کند و به همین دلیل علوم دیگر در تحقق موضوع خود محتاج فلسفه هستند و در تبیین روش‌ها و اینکه چه براهینی برای آن علوم مفید است و اساسا آیا تجربه می‌تواند در نتیجه‌گیری مبنای قطعی باشد، به کمک دیگر علوم رهسپار می‌شود. بنابراین از زمانی که پژوهشگاه تأسیس شد، گروه فلسفه هم تأسیس شده است.
اگر اهداف پژوهشگاه را تعمیق، توسعه، نظریه‌پردازی و گسترش مطالعات دینی و عقلانی بدانیم، قطعا این اهداف دست یافتنی نیست، مگر اینکه گروه فلسفه بیش از گروه‌های دیگر در مباحث علمی و فلسفی درگیر شود. دفاع از اندیشه اسلامی و اندیشه شیعی از اهداف مهم تأسیس پژوهشگاه است و در این بین نقش گروه فلسفه بی‌بدیل است؛ زیرا دفاع از اندیشه، جز با مبانی معین و مشخص انجام نمی‌گیرد.
بنابراین بازپژوهی و بازپیرایی فلسفه اسلامی، تبیین و تبویب فلسفه اسلامی به زبان زمان و عامه فهم، اهتمام در جهت تعمیق و ایجاد پویایی و بالندگی در فلسفة اسلامی، با توجه به نظرها و نیازهای جدید، پاسخگویی به شبهات القائی در قلمرو حکمت و فلسفه اسلامی و نقد مکاتب و دیدگاه‌های معارض فلسفی، از اهداف تأسیس گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به شمار می‌رود.
رسا ـ لطفا گزارشی از عملکرد سال 92 و نیز برنامه‌های سال 93 گروه فلسفه پژوهشگاه ارائه دهید و بفرمایید خروجی گروه فلسفه در این مدت چه بوده است؟
سال گذشته دو اثر از یک گروه هفت نفره به عنوان کتاب سال حوزه انتخاب شد. "حدوث جسمانی نفس" به عنوان کتاب برگزیده و "نفس الامر در فلسفه اسلامی" به عنوان اثر شایسته تقدیر شد.
پیش همایش حکیم تهران در حوزه علمیه امام رضا(ع) برگزار شده است که همایش آن، زمستان امسال از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار خواهد شد. همایش نقد حرکت جوهری در سال گذشته توسط گروه فلسفه پژوهشگاه برگزار شد که بر اساس موضوع آن، آیت الله واعظی عضو خبرگان رهبری که نظر خاصی درباره حرکت جوهری ملاصدرا دارد و این نظریه را نقد می‌کند، در این نشست به نقد آن پرداخت.
روش‌شناسی، نفس‌الامر، فلسفه کودک و چند موضوع مشابه فلسفی که در دنیای امروز مورد توجه قرار دارند نیز از موضوعاتی است که گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی در نشر و تبیین و ترویج آن در حد توان خود کوشیده است.
شش اثر از جمله "نفس‌الامر در فلسفه اسلامی" اثر محمد علی اردستانی، "روش‌شناسی فلسفه اسلامی" به قلم عبدالحسین خسروپناه و "آموزش فلسفه برای کودکان" تألیف مهدی مهریزی، "روش‌شناسی صدرالمتألهین" اثر غلامرضا میناگر و "وجود موجود از منظر ابن سینا و اکوئنی" به قلم ابراهیم دادجو در سال گذشته به چاپ رسید و در حال حاضر 15 اثر در دست اجرا و 5 اثر همچون "تحلیل تطورات قانون علیت" اثر این حقیر ابوالحسن غفاری، "گامهای پسین در فلسفه برین" به قلم حسین عشاقی، "استنباط معارف عقلی از نصوص دینی(هستی‌شناسی)" تألیف قاسم اخوان نبوی و جلد نخست "قوه شناخت" اثر آیت‌الله عابدی شاهرودی در حال انتشار است.
از برنامه‌های سال 93 گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی می‌توان به تحقیقاتی پیرامون موضوع‌های "صقع ربوبی از منظر حکمت متعالیه و تاثیر آن بر عرفان نظری"، "نقد مبانی انسان شناختی فلسفی علوم انسانی در دوره مدرن"، تدوین "مجموعه مقالات فلسفه هنر اسلامی"، "رابطه عقل و شهود از منظر حکمت متعالیه و مکتب ابن عربی"، "حقیقت فلسفی وحی(ناظر به مدعیات سروش)"، "معاد جسمانی در حکمت متعالیه و کتاب و سنت"، مبانی فلسفی(هستی شناختی) علوم انسانی ـ اسلامی"، "فطرت و کارکرد آن در تحول علوم انسانی"، "نقد انسان شناسی غربی"، "بررسی تأثیر عرفان نظری بر نظام حکمت صدرایی"، "معرفت نفس از منظر عرفان اسلامی و حکمت متعالیه"، "فلسفه آفرینش"، "فلسفه مضاف"؛ "درآمدی تأسیسی بر فلسفه‌های مضاف اسلامی"، "نقد قوه شناخت(جلد2)" و "عدل جمعی و نقد شرور" اشاره کرد.
شایان ذکر است که رویکرد گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اینگونه است که موضوعاتی را دنبال می‌کند که بر روی آنها کار نشده و یا موضوعاتی که نیازمند نقد، پیرایش، بازپیرایی و بازپژوهی هستند را دنبال می‌کند.
"مجموعه مقالات فلسفه هنر اسلامی" به مناسبت بزرگداشت مرحوم علامه جعفری به اضافه نشست‌هایی که برگزار شده که در حال تدوین است و در یک جلد به چاپ می‌رسد.
رسا ـ عملکرد گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی را چگونه ارزیابی می کنید؟
گروه فلسفه یکی از گروه‌های موفق در پژوهشگاه است و نشانگر این ادعا تولیداتی است که از این گروه مشاهده شده است که بیش از چهل اثر چاپ شده و بالغ بر پانزده اثر در دست اجرا توسط محققان است. آثار متعدد و گوناگونی که چاپ شده، در جامعه علمی مؤثر واقع شده و برخی از این آثار در محافل علمی و پژوهشی کسب مقام کرده‌اند.
رسا ـ مدت حضور شما در این مسؤولیت به چه سالی بر می‌گردد؟
شهریور سال 1389 مدیریت گروه فلسفه را بر عهده گرفتم. دوستانی که قبل از بنده در این گروه بودند، تلاش خود را کرده‌اند. برنامه‌های گروه فلسفه اگر بخواهد اجرا شود، خود مدیر گروه شخصا نمی‌تواند برنامه‌ای را اضافه یا کم کند و باید بر اساس اسناد بالادستی، فعالیت‌ها سازماندهی شوند.
رسا - آیا در میزان فعالیت‌های موثر گروه فلسفه اسلامی بعد از حضور شما با قبل از آن می‌توان مقایسه انجام داد؟
هر سال برنامه‌هایی را برای تصویب و بررسی ارائه می‌دهیم؛ اما نمی‌توان مقایسه‌ای بین مدیران قبلی و مدیریت فعلی انجام دهد. در دوران گذشته چهل اثر چاپ شده خروجی گروه فلسفه اسلامی بوده است و برگزاری همایش‌ها در دوره‌های گذشته، یکی از کارهای بزرگ پژوهشگاه بوده که در جامعه علمی بسیار مؤثر واقع شده است.
از جمله همایش‌هایی که در کشور بازتاب داشته، می‌توان به همایش مرحوم سیدجلال آشتیانی در سال 85، علامه شعرانی در سال 87، علامه رفیعی قزوینی در سال 88، علامه جعفری در سال 89، علامه طباطبایی فیلسوف علوم انسانی اسلامی در سال 90، مرحوم الهی قمشه‌ای حکیم معرفت و محبت و در سال 92 و پیش همایش حکیم طهران، آقا علی مدرسی زنوزی اشاره کرد.
این گروه علمی نشست‌های بسیار ارزشمند و تأثیرگذاری را که در سطح نخبگان جامعه مؤثر واقع شده مانند "نشست نقد حرکت" که با توجه به حرکت جوهری صدرالمتألهین بوده، برگزار کرده است.
در سال 91 نشست فلسفه، فقه و موسیقی برگزار شد که از موضوعات مطرح و به روز، به شمار می رود و باید تبیین شود که آیا بین فلسفه، فقه و موسیقی رابطهای هست یا نه و آیا با هم می‌توانند تعامل داشته باشند؟ که درباره این موضوع از اساتید حوزه و دانشگاه برای این نشست دعوت شده بود.
در سال 90 نیز نشست فلسفه و سینما با حضور استاد مسعود فراستی برگزار شد که وی بحث‌های بسیار ارزشمندی را در این نشست علمی مطرح کرد.
نشست‌های نقد کتاب مانند کتاب فلسفه فلسفه اسلامی و نیز نشست فلسفه هنر اسلامی با حضور اساتید برجسته در سال 89 در سه بعد علمی گروه فعالیت کرد و بروندادهای مهمی نیز از آن روانه مجامع علمی گردید.
رسا ـ با توجه به تأکید رهبر معظم انقلاب بر بحث اسلامی‌سازی علوم انسانی، این پژوهشگاه چه کارهایی را در این راستا انجام داده است؟
سعی داریم که در یک سمت و سوی مشخص حرکت کنیم. وقتی مسؤولیت مدیریت این گروه علمی را بر عهده گرفتم، ضمن ادامه اهداف پژوهشگاه، از آن جایی که یکی از اهداف پژوهشگاه التزام به دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب است، به این امر مهم توجه بسیار زیادی داشتیم و در عین حال مشاهده کردیم که رهبر معظم انقلاب بحث علوم انسانی اسلامی و بحث تولید علم جدید را مطرح می‌کنند و سعی بر آن شد که در جهت پاسخگویی به این خواسته، گروه را قدری درگیر این مسأله کنیم. افزون بر اینکه فعالیت‌های عادی گروه در حال پیگیری است؛ اما این موضوع جدید است و باید به سمت آن حرکت کنیم.
در ادامه از اعضا و محققان برای ورود به این مسأله درخواست کردیم، که خوشبختانه استقبال خوبی هم از آن شد و برخی موضوعات نیز در این‌باره تصویب شده است.
برنامه گروه فلسفه در سال 93 بر این منوال است که افزون بر اینکه یک سلسله موضوعاتی به عنوان مقاله و کتاب درباره مبانی فلسفه علوم انسانی چاپ می‌شود، گروه به این سمت حرکت می‌کند، که در طول مطالبات رهبری است؛ چرا که علوم انسانی ما برخواسته از مبانی غرب است. به عنوان مثال جامعه‌شناسی و روان‌شناسی بر اساس مبانی فلسفی نوشته شده است؛ پس اگر بخواهیم علوم انسانی اسلامی داشته باشیم، باید به سراغ مبانی خود برویم و با مبانی خود بنویسیم.
این امر مستلزم آن است که ابتدا مبانی غرب را نقد و به چالش بکشیم و پس از نقد آن، بر روی مبانی فلسفی اسلامی خودمان روان‌شناسی اسلامی بنویسیم و آن را تبیین کنیم.
این گروه کار را در گروه علمی به دو بخش نقد مبانی فلسفی غرب و تولید علوم انسانی اسلامی بر اساس مبانی فلسفی اسلامی تقسیم کرده است و برای رسیدن به این هدف، ابتدا باید در ساختار گروه، اهداف گروه را تعریف می‌کردیم. ساختار گروه مبتنی بر یک سلسله حوزه‌های علمی تخصصی بنا شده و هر محققی در یک موضوع و محور خاص ممحز شده است.
رسا ـ نحوه فعالیت محققان در گروه فلسفه در راستای اسلامی کردن علوم انسانی بر چه مبنایی است؟
گروه فلسفه دارای هفت محقق است و برای هر محقق، حوزه تمحض تعریف شده است. یکی از حوزه‌های مطالعاتی، مطالعات تأسیسی فلسفه مطلق است؛ یعنی اگر بخواهیم فلسفی جدیدی تأسیس کنیم، یا مطالعات استنباطی فلسفه مطلق یا مطالعات بازپژوهی در الهیات بالمعنی الاخص و بالمعنی الاعم یا مطالعات تطبیقی انتقادی فلسفه غرب که همان مبانی فلسفه غرب است را نقد کنیم و پس از نقد، بر اساس مبانی خود علم درست کنیم، به مطالعات تأسیسی فلسفه مطلق نیازمندیم.
این برای آن است که ضمن اینکه گفتمان معارض و مقابل فلسفه اسلامی ما که غرب است، به چالش و نقد کشیده شود و توانایی فلسفه غرب در درگیری با فلسفه اسلامی مشخص شود و بتوانیم مبانی آنها را نقد کنیم و پس از نقد کردن آن مبانی علوم اسلامی تولید کنیم.
در این رابطه باید تحقیقات به این سمت و سو سوق پیدا کند و همچنین نشست‌های علمی مرتبط برگزار شود؛ از این‌رو امسال نشست نقد مبانی فلسفه علوم انسانی غرب را برگزار می‌کنیم.
رسا ـ آیا درباره مسائل روز نیز گروه فلسفه فعالیتی انجام داده است؟
نشست فلسفه فضاهای مجازی(سایبر) یکی از جدی‌ترین مباحثی است که امروز با آن درگیر هستیم. بحث هوش مصنوعی و موارد شبیه آن که با مباحث وجود ذهنی فلسفه که دغدغه ریاست پژوهشگاه هم هست، در دستور کار قرار دارد و باید به این سمت و سو حرکت کنیم که هم دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب پاسخ داده شود و هم مجموعه به روز باشند.
توجه به نیازهای روز از اهداف پژوهشگاه بوده است؛ بازپیرایی و بازپژوهی فلسفه اسلامی و پاسخگویی به شبهات در قلمرو حکمت اسلامی و تبیین و توضیح و تشریح فلسفه اسلامی به زبان روز نیز از دیگر اهداف این مجموعه برشمرده می‌شود.
رسا ـ به نظر شما در یک ارزیابی کلی، نظرات رهبری بر روی عملکرد گروه تأثیر مستقیم داشته است؟
نه تنها تأثیر مستقیم گذاشته، بلکه بسیار کارساز بوده است.
رسا ـ نقش فلسفه در بحث سبک زندگی اسلامی که مورد نظر رهبر معظم انقلاب نیز هست را تا چه حد تأثیرگذار می‌دانید؟
بحث سبک زندگی به موضوعات گوناگون می‌تواند ارتباط داشته باشد؛ اما بحث مبانی فلسفی سبک زندگی، مربوط به گروه فلسفه است. سبک زندگی یک مبنا دارد و شما بر اساس یک مبنای فلسفی و عقلی، سبک زندگی را انتخاب می‌کنید و این از جمله مواردی است که گروه باید به این سمت و سو هم پیش برود.
البته توسط محققان گروه، مواردی که دغدغه رهبر معظم انقلاب در این زمینه باشد را رصد و بررسی می‌کنیم. بالاخره ایشان با نگاهی بین‌المللی موضوعات را رصد می‌کنند و در این گروه علمی با عنوان‌های تحقیقاتی این موضوع لحاظ شده و در نشست‌ها هم دنبال خواهد شد.
سبک زندگی یک سلسله مسائل جزئی دارد و ما در این موارد ورود پیدا نمی‌کنیم؛ بلکه در مبانی فلسفی ورود پیدا می‌کنیم. مثلا سبک زندگی اسلامی مبنای فلسفی‌اش مبتنی بر توحید است. یعنی قائل شدن بر توحید و این نکته فلسفه، که جهان و انسان معلول است و هر معلولی علتی دارد و این نظام آفرینش بی‌علت نیست و همچنین این نظام بی‌غایت نیست و دارای هدفی است. نظام عالم بیهوده آفریده نشده و همه این موارد در سبک زندگی تأثیر دارد.
دو نفر را در نظر بگیرید؛ یک نفر که به خدا و به مبدأ و معاد معتقد نیست و دیگری به مبدأ و معاد معتقد است. قطعا سبک زندگی این دو نفر با یکدیگر متفاوت خواهد بود. یکی حلال و حرام را مراعات می‌کند؛ به اعتبار اینکه صاحب کتاب و شارعی هست و به توحید و معاد اعتقاد دارد و دیگری زندگی دنیایی را می‌پذیرد و به زندگی اخروی اعتقادی ندارد. بنابراین هیچ اهدافی را برای خود ترسیم نمی‌کند! مبنای زندگی مبتنی بر اعتقاد بر توحید، مبنای زندگی مبتنی بر اعتقاد بر معاد، باید استخراج شود. مبنای فلسفی نه مبنای صرفا کلامی، بلکه مبنای عقلی و فلسفی که فراوان وجود دارد و مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
بحث علیت و غائیت که جهان غایتی دارد و نظام آفرینش برخواسته از یک غایت است، همه این موارد را گروه فلسفه می‌تواند بر اساس مبانی فلسفه کار کرده و در اختیار گروه‌ها و حوزه‌های دیگر قرار دهد که این مبانی می‌توانند بر اساس یک مبنا برهانی شده و در بدنه اجتماعی زندگی افراد سرایت پیدا کنند.
رسا ـ گروه فلسفه در زمینه تحول حوزه‌های علمیه چه نقشی می‌تواند ایفا کند؟
راه در این زمینه دشوار است. این راه را باید رفت و انجام داد. تحول در حوزه‌های علمیه زمان‌بر است. مباحث عقلی و فلسفی در یک بستر زمانی انجام می‌گیرد؛ به این معنا که شما مبانی را استخراج و استنباط کنید و به هم ربط دهید. اگر قرار است فلسفه و گروه فلسفه درگیر این مباحث نشود، بنابراین کدام گروه را باید درگیر کنیم؟ وظیفه فلسفه تبیین جهان‌بینی و هست‌ها و نیست‌ها است.
رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: «فلسفه فقه اکبر و پایه دین است». مبنای همه معارف دینی در ذهن و عمل خارجی انسان است؛ لذا باید گسترش و استحکام پیدا کند و این به کار و تلاش احتیاج دارد. یعنی اگر می‌خواهید معارف دینی داشته باشید، مبنایش هم در ذهن، هم در معرفت‌شناسی و هم در عالم خارج به لحاظ وجوب شناسی فلسفه است.
باید شبانه‌روز تلاش کنیم و البته بی‌تأثیر هم نیست؛ شاهد آن، آثاری است که دوستان نوشته‌اند و بسیار تأثیرگذار است. برخی دوستان در کارهایی که در دیگر مؤسسات آموزش عالی انجام می‌دهند، یافته‌های خود را منتقل می‌کنند و این یافته‌ها به نوعی می‌توان ادعا کرد پژوهشگاه را به یک مرجع علمی نه تنها در گروه فلسفه، بلکه در گروه‌های دیگر نیز تبدیل کرده است.
رهبر معظم انقلاب در بخش دیگری از سخنان خود می‌فرمایند: فلسفه برای نزدیک شدن به خدا و پیدا کردن یک معرفت درست از حقایق عالم وجود است؛ لذا بهترین فلاسفه ما مانند ابن سینا عارف هم بوده‌اند. در واقع اشاره به این نکته است که اینها افراد متدینی بوده‌اند که می‌خواستند نسبت به عالم وجود معرفت پیدا کنند و معرفت به عالم وجود، انسان را از مرتبه فلسفه به مرتبه عرفان هم می‌کشاند و وقتی انسان، عالم وجود و خدای خود را شناخت، عاشق خدای خود هم می‌شود.
راه سخت و دشوار است؛ اما دست نیافتنی نیست. کما اینکه بزرگان و پیشینیان ما این کار را کرده‌اند مرحوم ملاصدرا تحول بزرگی در فلسفه ایجاد کرده است. اصلا فلسفه حکمت متعالیه یک زیر و رو کردن مبانی فلسفی است که پس از حکمت مشاع و حکمت اشراق، همچنان میدان‌دار است. گر چه حرف نهایی نیست و باز هم می‌شود اصول دیگری را اضافه کرده و تنقیح و بازپیرایی کرد. امروزه ضرورت تحول بیش از گذشته و هم امکاناتی که امروز در دسترس داریم، بیشتر از سابق بوده است؛ بنابراین تکلیف ما را در این زمینه بیشتر می‌کند.
دسترسی به منابع و متون، با توجه به آثار و امکانات اقتصادی امروزه، راحتتر از سابق است. در گذشته این امکانات مهیا نبوده که فلسفه ملاصدرا تولید شده، بنابراین امروز باید بیشتر تلاش کرد و افق‌های جدیدی را در مباحث علمی فلسفی باز کرد.
رسا ـ اگر فلسفه را در این حد بپذیریم، پس دعواهای فلسفی بین بزرگان بر سر چیست؟
دعواهای فلسفی در گذشته هم بوده است. در دوره ابن سینا هم بوده که او را به کفر متهم کردند که شعری هم در این زمینه سرود که:
کفر چو منی گزاف و آسان نبود گفت کمتر از ایمان من ایمان نبود
در دهر چون من یکی و آن هم کافر پس در همه دهر یک مسلمان نبود
همچنین شیخ اشراق را متهم به شعوبیگری کردند و گفتند ناسیونالیست و نژادپرست است و ایران قدیم را ترویج می‌کند! منتهی به نظر من صرف اختلاف درباره مسائل فلسفی و ضرورت نیاز به فلسفه و عدم ضرورت نیاز به فلسفه، اگر به عنوان یک گفت‌وگو و اشکال باشد، اشکال ندارد. برخی می‌گویند فلسفه به عنوان یک علم برای جامعه و انسان نفع دارد و دیگران بگویند ضرورت ندارد، اما ادله خود را اقامه کنند. کار آن جا مشکل است که یک نوع نگاه بدبینانه و متهم کردن طرف مقابل به کفر و الحاد، بحث را از یک موضوع علمی به یک نزاع شخصی با اغراض شخصی و گروهی تنزل می‌دهد.
رسا – رابطه حوزه با فلسفه در دوران کنونی چگونه است؟
حوزه در دوره مرحوم علامه طباطبایی(ره) کمتر درگیر این مسأله بوده است؛ اما اخیرا بیشتر شده و دلیل آن این است که یک روحیه و حس اخباری‌گری جدید در حوزه راه پیدا کرده و عده‌ای که در فلسفه متخصص نیستند، به دلایل واهی و گوناگون درگیر شده‌اند. این روحیه نه تنها برای فلسفه ضرر دارد، بلکه بر اصول هم ضرر دارد. روحیه اخباری‌گری اگر ترویج شود، تنها برای فلسفه مشکل ایجاد نمی‌شود. مجتهدان بیشتر باید از اخباریون جدید نگران باشند تا حکما و شاید دلیل این بوده باشد که در دوره‌ای که مرحوم علامه طباطبایی و بزرگان دیگری مانند آیت‌الله جوادی آملی، مصباح یزدی و حسن زاده آملی که تدریس فلسفه در حوزه داشته‌اند و اکنون قدری این بزرگان از فلسفه فاصله گرفته‌اند و متأسفانه جای خالی کسانی که اساتید تراز اول بودند و به عنوان مدافع فلسفه تدریس می‌کردند، خالی است.
حکمای بزرگ ما به سمت و سوی علوم دیگر، به ویژه فقه و اصول رفته‌اند و جا برای روحیه اخباری‌گری که بسیار خطرناک است، باز شد. این روحیه صرفا اگر فلسفه را نقد کند و پاسخ بگیرد، اشکالی نیست. اتفاقا فلسفه و علم با نقد به پیش می‌رود؛ اما سرکوب کردن، اتهام کفر زدن و ندانسته یک علم را تحقیر کردن، صحیح نیست. معرفت ارزش دارد؛ اگر با یک معرفت و علمی مخالف بودیم، باید عاقلانه با آن برخورد کنیم.
احساس می‌کنم یک منتقد منصف در این رابطه در حوزه وجود ندارد و کسانی که با فلسفه مخالف هستند، شاید یک دوره فلسفه را عمیق مطالعه نکرده‌اند. در دوره علامه طباطبایی و شهید مطهری، افراد قوی در رأس فلسفه بودند و تدریس می‌کردند و این اتفاقات کمتر می‌افتاد.
نمی‌خواهیم جلوی تحقیق پژوهش و علم را بگیریم، اما اشکالات متعدد در این حوزه به دشمنی منتهی می‌شود. به جای تحقیق و پژوهش و پاسخگویی به سؤالات، در حال دشمنی هستیم و این خطرناک است. این روحیه متأسفانه در حوزه دیده می‌شود. گروه‌هایی با عنوان مکتب تفکیک با فلسفه مخالف هستند؛ در حالی که فلسفه را به درستی بحث نکرده‌اند و تنها فکر می‌کنند فلسفه با دین در تعارض است. هیچ حکیم و فیلسوفی از فارابی گرفته تا دیگران به ویژه حکمای شیعه را سراغ نداریم که بین عقل و نقل تعارض ایجاد کند و بین دین و فلسفه تعارض و دشمنی احساس کند.
ابن سینا با آن عظمتی که در علوم عقلی و فلسفه دارد، از بحث معاد جسمانی گرفته تا انتها تابع دین است و هرگز ایجاد تعارض در دین نکرده و ملاصدرا که می‌گوید: «وای به حال فلسفه‌ای که مطابق با شریعت نباشد». سوء تفاهم‌ها باید حل شود؛ اما برخی از این سوء تفاهم‌ها ناشی از میدان‌داری این آقایان است که یک طرفه به حکما حمله و هجمه می‌کنند؛ اینها از سر بی‌انصافی و کم لطفی است؛ اگر شبهه علمی باشد و به تعبیر آیت‌الله جوادی آملی شهوت و شهرت نباشد، می‌شود از فلسفه دفاع کرد و می‌شود بین فلسفه و حتی گروه‌های معارض گفت‌وگو ایجاد کرد. همه هم تابع برهان هستند و هیچ فیلسوفی هم اینگونه نبوده که با اینها گفت‌وگو نکند.
رسا ـ به عنوان سؤال پایانی بفرمایید گروه فلسفه چگونه خود را با شعارهای سال رهبر معظم انقلاب منطبق می‌کند.
یکی از اهداف پژوهشگاه التزام به دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب است و خدا را از این جهت سپاس می‌گوییم که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فرد حکیم و علاقه‌مند به فلسفه هستند. دفاع از عقلانیت و فلسفه از سوی ایشان بی‌نظیر است. در زمینه شعارهایی که هر ساله ارائه می‌شود یا دغدغه‌های فرهنگی و علمی که ایشان در جلسات متعدد مطرح می‌کنند، پژوهشگاه و به طبع آن گروه فلسفه یکی از جاهایی است که خود را مؤظف می‌داند در این زمینه پاسخ‌گو باشد.
ما نقد مبانی فلسفی غرب را بر اساس همین دغدغه‌ها پیشنهاد دادیم و نیز تولید علوم انسانی اسلامی را دنبال می‌کنیم و نشست‌هایی را نیز در این زمینه برگزار کرده‌ایم. درباره فرهنگ و اقتصاد که شعار امسال است، قطعا نقش فلسفه باید بررسی شود. ما معتقدیم که فرهنگ، مبانی فلسفی دارد، اقتصاد مبانی فلسفی دارد و گروه فلسفه خود را مؤظف به پیگیری این مهم می‌داند.
به عنوان نمونه یکی از دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب بحث فلسفه کودک بود؛ حتی در یکی از فرمایشات خود به این نکته اشاره فرمودند که شما فلسفه کودک را تنها مختص به علما و کسانی که فلسفه می‌خوانند ننویسید؛ فلسفه‌ای باشد که مطالب آن با زبان کودک بیان شود، نه فقط با زبان کودک بیان شود، اصلا فلسفه کودک نوشته شود. پژوهشگاه بر اساس این فرمایشات حرکت کرد و در این زمینه کتابی با عنوان فلسفه کودک نوشته شد و به دفتر مقام معظم رهبری هم ارسال شد.
در خاتمه عرض کنم که گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در پاسخ به دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب خود را مؤظف و البته پیشرو می‌داند، که در این زمینه تلاش کند.
گفت‌وگو از مرتضی جمالی کیا
/920/400/ر
ارسال نظرات