اندیشه اصلاح، مبنای قیام امام حسین

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجتالاسلام داوود فیرحی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در نشست خانه اندیشمندان علوم انسانی که عصر سهشنبه ششم آبانماه با موضوع دگردیسی در حکومت اسلامی پس از پیامبر(ص) در اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان تهران برگزار شد، با بیان اینکه اتفاقی در صدر اسلام رخ داده است که موجب تولید دیدگاهها و متون خاصی شده است، اظهار داشت: حادثه عاشورا یکی از بزرگترین رویدادهایی است که درباره علل حدوث آن تفاسیر متعددی شده است.
وی به خطبه امام حسین(ع) در سال 60 هجری (یکسال قبل از حادثه عاشورا) که در مکه ایراد کردند، اشاره کرد و گفت: حضرت این خطبه را از پدر بزرگوارشان نقل کردهاند و سند آن ظاهراً جزء سلسلهالذهب است و راوی آن معصوم است؛ یعنی از زبان معصوم(ع) ایراد شده و توسط معصوم(ع) نیز نقل شده است. در این خطبه به موضوع امر به معروف و نهی از منکر اشاره شده است که معضل جامعه ما نیز به شمار میآید. در این خطبه تصریح شده است که تغییرات فرهنگی و دینی را نمیتوان کنترل کرد، مگر اینکه مکانیزمی به نام مفهوم امر به معروف و نهی از منکر در نظر گرفته شود.
حجتالاسلام فیرحی افزود: در آن زمانها در درون دولت اسلامی و در ذات آن یک دگرگونی ایجاد شده بود و آگاهان متدین جامعه احساس کردند که جامعه اسلامی تحت فشار تقابلهای قبیلهای از ارمانهای دینی پیامبر(ص) در حال دور شدن است؛ از این رو «اندیشه اصلاح» شکل گرفت که رهبری آن به دست خاندان اهلبیت(ع) بود. این اندیشه به مفهوم امر به معروف و نهی از منکر گره خورده بود.
وی به بروز انحراف در جامعه اسلامی پس از تشکیل حکومت اسلامی اشاره و تصریح کرد: در هر حال مثل هر نظام سیاسی، اجتماعی و مذهبی، دولتی که از سوی پیامبر اکرم(ص) شکل گرفته و تمدن اسلامی شروع به رشد کرده بود، انحراف هم در کمین آن بود و این تحریف به معنای چرخش دوباره مردم به آداب قبیلهای و بعدها سلطنتی بود که برخی از نشانههای آن حتی در زمان پیامبر(ص) نیز خود را نشان داده بود.
این استاد مطالعات اسلامی با اذعان بر اینکه این انحرافات به تدریج باعث به وجود آمدن دیدگاههای مختلف و عمدتاً منحرف از اصول اسلام شد، خاطرنشان کرد: با گذشت زمان نه تنها امر به معروف نتوانست به اهرم نظارتی یا بازدارنده قدرت تبدیل شود، بلکه خود امر به معروف به ابزاری برای خلافت در جهت کنترل شهروندان تبدیل شد. برای نمونه، امر به معروف از قدیمالایام دو وجه داشت، اول نظات مدنی (نظارت شهروندان بر شهروندان) و دوم، نظارت سیاسی (شهروندان بر حکومت). کمکم نظارت سیاسی در ادبیات اسلامی کمرنگ شده و اهمیت خود را از دست داد و حکومت اموی یاد گرفت چگونه ابزار نظارتی علیه دولت را ابزار کنترل دولت بر شهروندان تبدیل کند.
وی خطبه امام حسین(ع) در مکه را از این نظر که دقیقاً به نظارت شهروندان بر حکومت اشاره دارد، بسیار حساس دانست و اضافه کرد: به تناسب این دگرگونی احکامی مثل امر به معروف و نهی از منکر هم کارآیی سیاسی خود را از دست داد و به کنترلهای اقتدارگرایانه دولت اموی و حکومتهای بعد از آن تبدیل شد.
حجتالاسلام فیرحی در ادامه به دلایل دیگر قیام امام حسین(ع) اشاره کرد و ابراز داشت: یکی از مواردی که موجب ایجاد فساد در جامعه اسلامی شد، غنائم و ثروتهای بادآوردهای بود که در فتوحات لشگریان اسلام در ایران و سرزمینهای دیگر به دست میآمد. خراج و مالیات و درآمدها در آن زمان آن قدر فراوان بود که حتی برخی متفکرین معاصر مثل مرحوم محقق نایینی در کتاب تنبیه الامه دولت اسلامی آن زمان را به دو بخش دولت اسلامی قبل از خراج و دولت اسلامی بعد از خراج تقسیم کردهاند.
وی در تشریح این دو دوره زمانی اظهار داشت: قبل از تشکیل دولت اسلامی، مدینه دو ویژگی داشت، اول آنکه یک دولت شهر (شهر کوچک) بود و دوم این دولت بر پایه مشارکت مالی شهروندان اداره میشد. بعد از اخذ خراج و غنائم جنگی، منابع نامتنابهی از پول و ثروت به دست حکومت رسید و به جای اینکه دولت نیازمند مردم باشد، مردم به دولت نیاز پیدا کردند و این آغاز انحراف مالی و اقتصادی در میان مردم بود.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به تبدیل شدن مردم به شهروندان درجه یک و دو بر اساس نزدیکی به حکومت، یادآور شد: حکومت به مرکز دایره تبدیل شد و هر کس به حکومت نزدیکتر بود، امتیازات بیشتری نصیبش میشد؛ لذا مردم یاد گرفتند که به جای انتقاد از دولت، به دولت نزدیکتر شده تا از مزایای آن بهرهمند شوند. به این ترتیب راههای نقد از دولت به تدریج بسته شد و مردم روز بروز به حکومت نیازمندتر شدند و همین امر بر احکام نظارتی اسلام از جمله امر به معروف و نهی از منکر اثر سوء گذاشت.
وی به اعتراضات اصحاب و متدینینی همچون ابوذر علیه این انحرافات اشاره کرد و گفت: با شکلگیری طبقه اشراف که معاویه نمادی از آن بود، یک اختلاف طبقاتی میان ثروتمندان (قریش) و فقرا ایجاد شد و در پی اوج گرفتن این وضعیت نابسامان و فساد در جامعه اسلامی اعتراضات انصار و آسیب دیدگان از این نظم اجتماعی بالا گرفت، به نحوی که خود را به سوی اهل بیت(ع) کشانده و آنها را مرجع و رهبر خود قرار دادند.
حجتالاسلام فیرحی در پایان قیام امام حسین(ع) را نتیجه این دگرگونیهای انحرافی در جامعه اسلامی دانست و ابراز داشت: در حقیقت اعتراضات امام حسین(ع) علیه حکومت امویان و قیام علیه آنان به خاطر این بود که اصول اساسی جامعه اسلامی به انحراف کشیده شده بود و اصل امر به معروف و نهی از منکر که بازدارنده انحراف در جامعه اسلامی بود به فراموشی سپرده شد.
گفتنی است، سلسله نشستهای مناسبتی به مناسبت ایام محرم به همت خانه اندیشمندان علوم انسانی و با حضور اساتید و اندیشمندان حوزه و دانشگاه در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار میشود./803/پ202/ب4