بایسته‌ها و الزامات پژوهش در مراکز پژوهشی و حوزوی
به گزارش پیشخوان خبرگزاری رسا، حجت الاسلام یوسفی مقدم، رییس مرکز فرهنگ و معارف قرآن در مصاحبه‌ای به بررسی بایسته‌ها و الزامات پژوهش در مراکز پژوهشی و حوزوی پرداخت.
لطفا بفرمائید جایگاه پژوهش را در رشد و ارتقاء جامعه چگونه ارزیابی می کنید؟
در هفته پژوهش قرار داریم، این هفته را تبریک عرض می کنم خدمت همه پژوهشگران ارجمند کشورمان و امیدواریم خداوند متعال آنها را در رسیدن به اهداف بلند پژوهشی شان موفق بدارد.
پژوهش از نظر اهمیت و نگاه های راهبردی به توسعه کشور جایگاه بسیار مهمی دارد و به طور معمول هرجامعه ای که بنا دارد در مسیر رشد و اعتلا قرار گیرد آن جامعه به امر پژوهش بیش از سایر فعالیت ها اهتمام می ورزد. هر کشوری یک امور جاری دارد و وزارت خانه ها و موسسات دولتی برای اداره این امور جاری به وجود آمده اند. اما آن چیزی که به عنوان پشتوانه هر مملکت و جامعه ای به حساب می آید و جامعه را به حالت نو بودن و مطابقت با نیازهای روزمره تضمین می کند پژوهش در آن جامعه است.
ما در تمام عرصه ها نیازمند پژوهش هستیم، در عرصه تجربی، محیط زیست، علوم انسانی، معارف اسلامی و .... نیازمند پژوهش هستیم. برای اینکه طبیعت هرجامعه ای تحول و نو شدن است و دانش و رشد و اعتلا در بشر توقف ناشدنی است، محال است که تصور شود جامعه بشریت متوقف شود. خداوند متعال انسان را پویا و فعال و همواره در پی کمال آفریده و اگر جامعه ای پویا و بروز نباشد همیشه عقب افتاده خواهد بود. حتی می توان ادعا کرد که اگر جامعه ای در جهان امروز یک سال یا یک دهه توقف علمی داشته باشد، این توقف به دلیل سرعت رشد و سرعت اعتلای دانش بشری منجر به قرن ها عقب افتادگی از مسیر رشد و توسعه می شود. آن چزی که می تواند پیشرفت و توسعه را تضمیمن کند و بشر را همیشه در افق معاصرت، روزآمدی و نوآمد بودن محافظت کند، پژوهش و تحقیق است.
بنابراین جایگاه پژوهش و تحقیق جایگاه مهمی است و در هر ملتی که به پژوهش توجه شود آن ملت پویا و زنده است. ما هم باید در امور الهی و انسانی این مسئله را مورد توجه قرار دهیم یعنی وقتی می آیییم سراغ مسائل علمی و انسانی و علوم اسلامی این واقعیت خودش را نشان می دهد و به هر میزان که ما از پژوهش عقب باشیم به همان میزان از جوامع بشری عقب هستیم. بنابراین پر واضح است که حوزه های علمیه، دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، باید اهتمام ویژه ای به امر پژوهش داشته باشند و سعی کنند پژوهش را در راس امور و فعالیت های علمی خودشان قرار دهند تا بتوانند نسبت به نیازهای روزآمد جامعه بتوانند پاسخگو باشند. اگر ما به آنچه که تاکنون تحقیق شده و تدوین شده بسنده کنیم به یقین نمی توانیم نیازهای امروز و نوین جنامعه بشری را پاسخگو باشیم.
گاهی انتقاداتی مطرح می شود در مورد نحوه پژوهش و انتقاد این است که پژوهش ها مسئله محور نیستند حضرتعالی چه نظری در این مورد دارید؟
وظیفه حوزه های علمیه و دانشگاه های جهان اسلام مخصوصا حوزه ها و دانشگاه های کشور عزیزمان بیش از هر کشور دیگری باید به امر پژوهش اهتمام بورزد. در اینجا نکته ای که وجود دارد بحث مسئله محور بودن پژوهش است. پژوهش چند جور ممکن است رخ بدهد، یک کسی ممکن است عقب ماندگی علمی داشته باشد از این رو سعی می کند این عقب ماندگی های علمی را با تحقیق و پژوهش مرتفع کند. یک کسی علاقمند است در مورد موضوعاتی تحقیق کند، چه بسا در این موضوع کارهای دیگری صورت گرفته باشد و افراد دیگری هم در این زمینه کار کرده باشند، اما یک نوع تحقیق است که معطوف به نیاز جامعه بشری و جامعه اسلامی است، این دو با هم متفاوتند، آن چیزی که ما لازم داریم پژوهش های معطوف به نیاز است.
پژوهش های مسأله‌محور را نباید این گونه تعریف کنیم که همین پژوهش هایی است که الان جامعه ما در بیرون آن را لمس می کند و مشکل جامعه است، خیر پژوهش مسئله محور پژوهشی است که لایه های مختلف جامعه مسئله بودن آن را به لحاظ ویژگی های آن درک کنند.
در واقع ما یکسری مسائل نخبگانی داریم که این مسائل در سطح عموم جامعه مطرح نیستند، اما اینها هم مسئله اند و حتی مسائل مهمتری هستند و باید به آنها کاملا توجه شود. یکسری مسائل دیگر هم داریم که امروز در جامعه درگیر آن هستیم و چه بسا از مسئله گذشته و به مشکل رسیده باشند که اینها هم یک نوع مسئله هستند که باید به آنها توجه کرد. بنابراین مسئله باید از لایه های مختلف جامعه گرفته شود و برای این مسئله کار و تحقیق لازم صورت گیرد. اگر پژوهش ها مسئله محور بودند وبا توجه به نیازها شکل گرفتند آن وقت می توانیم بگوییم پژوهش در مسیر درستی شکل گرفته و در مسیر رشد و اعتلای جامعه و در مسیر کمال جامعه است. اما اگر خدای ناخواسته پژوهش در این عرصه قرار نگرفت، طبیعی است که پژوهش مطابق با نیاز جامعه حرکت نخواهد کرد و آن کمالی که جامعه توقع دارد به واسطه پژوهش برای او ایجاد شود رخ نمی دهد.
بنابراین باید پژوهش مسئله محور بوده و با دقت انجام گیرد. یعنی پژوهش اگر در یک فرایند علمی شکل نگیرد قطعا پاسخگوی به نیازهای علمی جامعه نیست و به اصطلاح باید سعی شود پژوهش در یک پروسه منطقی شکل گیرد، و از شکل گیری ایده پژوهش تا طرح پژوهش، تدوین پژوهش و تا مرحله انتشار برخوردار از یک مراتب شکل گیری باشد که نتیجه درست دهد.
گاهی دیده می شود پژوهشگران از فضای موجود در عرصه پژوهش ناراضی هستند و از محدود بودن پژوهشگر در بیان افکار و ایده های خود ناراضی هستند، حضرتعالی به عنوان یک پژوهشگر این فضا را چگونه می بینید؟
بله درست است، نکته ای باید به آن توجه کنیم این است که ما باید یک میدانی را برای اینکه ممکن است پژوهشگر در پژوهش اشتباهی مرتکب شود باز کنیم، یعنی انتظار اینکه پژوهش صددرصد بدون نقص باشد به نوعی باعث سد حرکت پژوهش می شود. یعنی پژوهشگر را باید در شناخت مسئله و در فرایند علمی قرار گرفتن، آزاد بگذاریم تا آن خلاقیت و ذهن خودش را بتواند به کار بگیرد و پژوهش را با نگاه عالمانه خودش به کار ببرد. هرچند ممکن است برخی از موارد پژوهش او به نگاه ما اشتباه بوده یا با سلیقه ما در تضاد باشد. اینها مواردی است که باید به آن توجه کرد و عرصه آزمون و خطا را تا حدودی برای پژوهش باز کرد.
به نظر من یکی از مواردی که در مدیریت پژوهش لازم است باز کردن عرصه های ریسک پذیری پژوهش برای پژوهشگر است. ما در مراحل کمال و رشد باید این عرصه را باز بگذاریم تا اگر از صد پژوهش مثلا بیست پژوهش هم دارای نقص و اشتباه باشند این را خرده بر اصل پژوهش نگیریم و راه را باز کنیم تا پژوهش با حفظ فرایند عالمانه به حرکت خود ادامه دهد.
به نظر می رسد حوزه علمیه به عنوان یکی از مهمترین مراکز علمی کشور، به بحث آموزش بیشتر از پژوهش اهمیت می دهد نظر حضرتعالی چیست؟
متاسفانه امروزه در مراکز علمی و مراکز دانشگاهی به اندازه ای که به اساتید حوزه آموزش اهمیت می دهند، به پژوهشگران اهمیت نمی دهند. آن مغزی که می تواند تداوم آموزش عالمانه و روزآمد را تضمین کند، پژوهش است. بنابراین این پشتیبان روزآمدی و کمال و رشد آموزش، باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد، یعنی توجه به عرصه های پژوهشی باید به اندازه عرصه های آموزشی باشد. بنابراین پژوهش باید تولید کننده و کمال بخش بوده، اعتلا و رشد را به وجود بیاورد و این الزاماتی دارد که متاسفانه به آن بی توجه شده ایم و به مسائل بیرون از پژوهش بیشتر از خود پژوهش توجه می کنیم. بنابراین لازم است به میزانی که به اساتید آموزش در حوزه و دانشگاه توجه می شود به پژوهشگران هم توجه شود.
جایگاه پژوهش را در بین طلاب حوزوی چگونه ارزیابی می کنید،یکی از انتقادات که به حوزه های علمیه می شود این است که طلاب حوزوی در آن سال های ابتدایی تحصیل آشنایی خاصی با امر پژوهش ندارند، و طلبه تا سطح سه یا چهار با مسائل پژوهشی سروکار ندارد، حضرتعالی چه نظری در این زمینه دارید؟
به نظر من باید بحث پژوهش را از بحث آموزش پژوهش تفکیک کرد. ما یک بحث آموزش پژوهش داریم و یک بحث ورود به پژوهش. به نظر من باید از آغازین روزهای تحصیل آموزش پژوهش در حوزه های علمیه وجود داشته باشد. اگر انتظار داشته باشیم که طلبه سطح یک یا دو بیاید پژوهش مسئله محور انجام دهد این انتظار درستی نیست. در مقاطع بالاتر مانند سطح سه هم، باید انتظار ما از طلبه این باشد که بتواند توانایی جمع آوری مطالب در مورد یک مسئله و توانمندی استخراج سوال اصلی و فرعی را داشته باشد. اما اینکه از این طلبه بخواهیم پاسخ به سوال اصلی و سوال فرعی بدهد این انتظار درستی نیست.
الان هم در رساله های سطح سه و کارشناسی ارشد انتظار این نیست که کسی بیاید یک مسئله و یا مشکلی را حل کند بلکه انتظار از این افراد این است که بتواند اطلاعات علمی در مورد یک مسئله را سامان دهی کنند. بنابراین یک پژوهشگر سطح سه اگر بتواند اطلاعات مربوط به یک مسئله را سامان دهد، کار بسیار مهمی انجام داده ولی ما اسم این را پژوهش نمی گذاریم بلکه اینها خدمات پژوهش است. بنابران ما باید آموزش پژوهش و روش تحقیق را به طلاب بیاموزیم./992/د101/ب6
منبع: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی