نقش سیاست‌های علمی در اقتصاد مقاومتی
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، به شکل سنتی و تاریخی ابزارهای مختلفی در عرصه سیاست خارجی وجود دارد، ابزارهایی که در تحولات و گذر تاریخ به وجود آمدند و بر روابط بین دولت‌ها، ملت‌ها و کنشگران حوزه بین‌الملل مؤثر بوده‌اند.
از حدود یک قرن پیش عرصه علم و فناوری هم جایگاهی مهم در سیاست بین‌الملل به خود اختصاص داده است. ادبیات مربوط به دیپلماسی علم و فناوری در فضای روابط بین‌الملل به‌ویژه طی 15 سال اخیر مطرح و با گذر زمان بیشتر موردتوجه قرارگرفته است.
اما آنچه از دیپلماسی علم برداشت می‌شود این است که علم و فناوری به‌عنوان یک ابزار مؤثر در عرصه بین‌الملل و روابط بین دولت‌ها و ملت‌ها شناخته می‌شود، چراکه خود علم یک عنصر اثرگذار در تحولات جهان است و هم عامل قدرت‌زا و کارآمدی محسوب می‌شود. از طرفی در حوزه اقتصاد تولید ثروت می‌کند و در عرصه‌های مختلف به سبب اثرات مهم خود به یک پدیده مهم در روابط بین ملت‌ها تبدیل‌شده است.
تمام دولت‌ها و جوامع به دنبال افزایش قدرت و توانمندی‌های خود هستند و علم و فناوری نقش مهمی در این عرصه دارد لذا به طور جدی به دنبال استفاده حداکثری از این عرصه هستند. حال برخی از کشورها که توسعه‌یافتگی پایین‌تری دارند به دنبال استفاده از محصولات به دست آمده از عرصه علم و فناوری بوده و آن دسته از کشورهای توسعه‌یافته نیز که فهم عمیق‌تری در این حوزه دارند به دنبال خود دانش و فناوری هستند. اینجاست که به سبب اهمیت این حوزه مسئله جاسوسی و سرقت‌های فناوری یا همکاری‌های علمی و فناوری مطرح می‌شود؛ امری که از آن به دیپلماسی علمی تعبیر می‌شود. به‌عبارتی دیگر دیپلماسی علمی به استفاده از ابزار علم و فناوری برای مدیریت روابط بین ملت‌ها و دولت‌ها یا استفاده از علم و فناوری موجود در سطح جهان برای تقویت قدرت و توانمندی کشورها گفته می‌شود.
نگاه جهان غرب و کشورهای توسعه‌یافته که در ادبیات آنها مشاهده می‌شود، به مقوله دیپلماسی علمی یک نگاه پاستوریزه و بدون دردسر است و آن را به‌عنوان راهی برای حل چالش‌های جهانی مطرح می‌کنند؛ لذا با طرح بحران آب و مشکلات زیست محیطی به‌عنوان چالش‌هایی جهانی دیپلماسی علمی را راهی برای همراه کردن کشورها برای حل این مشکلات می‌دانند.
اما درصحنه رفتارهای واقعی کشورهای توسعه‌یافته خصوصاً غربی و به‌طور خاص امریکا، مشاهده می‌شود که از دیپلماسی علمی و فناوری در راستای اهداف متفاوت دیگری نیز استفاده می‌شود. آنچه مسلم است، دیپلماسی علمی کارکردهای مختلفی دارد. حوزه علم و فناوری یک حوزه کاملاً مستعد است و از طرفی حساسیت‌زا نیست لذا روابط در این حوزه خیلی راحت شکل می‌گیرد، دولت‌ها استقبال می‌کنند و روابط ایجادشده هم پایدار است؛ چراکه روابط در همکاری‌های مشترک علمی و میان نخبگان علمی که خود افراد مؤثری در جامعه هستند، شکل می‌گیرد. برای همین است که امریکا سرمایه‌گذاری مهمی در این حوزه کرده است تا روابط خود با کشورهایی که با آنها روابط سیاسی مناسبی ندارد را بهبود بخشد. کشورهایی همچون کوبا، کره شمالی و به‌طور خاص ایران.
اما به‌طور طبیعی هر کشوری که ظرفیت‌های علمی و فناوری داشته باشد یعنی توانمندی‌های لازم در این عرصه و قابلیت استفاده از دیپلماسی علمی را هم دارد. اصل مؤلفه قدرت در این حوزه توانمندی‌های علمی و فناوری است و زمانی که یک کشور از چنین ظرفیتی برخوردار باشد می‌توان از دیپلماسی علمی برای آن سخن گفت.
بنابراین با توجه به اینکه ایران توانمندی‌های خوبی در این عرصه دارد و همچنین افق‌های بلندی را در این حوزه برای خود تعریف کرده است، می‌تواند از این دیپلماسی بهره بگیرد. وقتی به نقشه جامع علمی کشور و سند چشم‌انداز رجوع می‌شود یا به سیاست‌های کلی علم و فناوری و اقتصاد مقاومتی نگاه می‌کنیم، متوجه خواهیم شد که به توسعه علم و فناوری یا اقتصاد دانش‌بنیان که مبتنی بر علم و فناوری است توجه زیادی شده است. وقتی کشوری هم ظرفیت دارد و هم افق‌های بلندی را در علم و فناوری برای خود تعریف کرده ناگزیر است به عرصه دیپلماسی علمی هم توجه کند. اما فعال‌سازی این دیپلماسی دو وجه همراه باهم دارد؛ یک وجه آن استفاده از توانمندی‌های داخل برای پیشبرد سیاست خارجی است و وجه دوم آن است که از ظرفیت روابط و سیاست خارجی برای ارتقا و تقویت توانمندی‌های علمی در داخل کشور استفاده شود.
بنابراین ما هم توانمندی داریم که بخواهیم برای پیشبرد سیاست خارجی استفاده کنیم و هم اینکه نیازهای بسیاری در حوزه علم و فناوری برای خود تعریف کرده‌ایم که برای برطرف کردن آنها باید با جوامع و دولت‌های دیگر ارتباط گرفته و همکاری علمی داشته باشیم چراکه در این حوزه همکاری و ارتباط بین بخش‌های مختلف یک امر مسلم و پذیرفته‌شده است.
می‌دانیم که هیچ کشور و جامعه‌ای در حوزه علم و فناوری خود را محدود به آنچه در درون خود دارد، نمی‌کند و اصطلاحی است که می‌گوید نوآوری برای همه است و همه بخشی از نوآوری هستند پس اینکه از نوآوری‌ها و دستاوردهای دیگران استفاده کنیم امری بدیهی است. لذا دیپلماسی علمی چه در آن بخشی که برای پیشبرد سیاست خارجی است و چه در آن بخشی که روابط سیاسی بسترساز ارتقای توانمندی‌های علمی داخلی می‌شوند، توجیه‌پذیر است. در هر دو وجه هم جمهوری اسلامی ظرفیت‌های لازم را دارد پس باید به آن توجه شود و دیپلماسی علمی در هر دو حوزه در ایران فعال شود.
اما یک بخش مهم دیگر در این حوزه بحث اقتصاد دانش‌بنیان است که مقام معظم رهبری هم تأکیدات فراوانی نسبت به آن داشته‌اند. دانش‌بنیان کردن اقتصاد یعنی تسری دادن دانش و فناوری به حوزه اقتصاد که سبب تولید ارزش‌افزوده بیشتری نسبت به گذشته شود. در این عرصه ما خود یکسری تجربیات داریم اما کشورهای دیگر دنیا هم تجربیات زیاد و شاید بتوان گفت بسیار بیشتر از ما در این زمینه دارند و از ما بسیار جلوتر هستند.
یک کارکرد دیپلماسی علم و فناوری در این حوزه می‌تواند بحث استفاده از این تجربیات باشد لذا می‌تواند کمک کند که این تجربیات و دستاوردها به داخل منتقل شود و در آخر این پیشرفت‌ها بومی شده و مورد استفاده قرار گیرد.
اما یک نکته مهم در فعال کردن دیپلماسی علمی در اینجا این است که صرف استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان خارجی راهگشا نیست بلکه باید از توانمندی‌های خارجی در چارچوب یک برنامه و طراحی مشخص و هوشمندانه استفاده کنیم. یعنی این تلقی نشود که دیپلماسی علم و فناوری صرفاً بستن یک قرارداد خارجی است بلکه مسائل فراوانی در این میان وجود دارد که باید به آن توجه شود.
برای مثال طرف همکاری چه شرکت یا کشوری انتخاب شود یا نحوه تعامل و همکاری هم باید مشخص شود چراکه انتقال فناوری به‌طور طبیعی رخ نمی‌دهد بلکه امری است که نیازمند جنگیدن و مبارزه کردن است. یعنی هیچ شرکتی در گام نخست علاقه‌مند به انتقال آن نیست اما اگر ببیند ما شروط محکمی داشته و راغب دریافت فناوری هستیم به خاطر جذابیت بازار و کسب منافع حاضر به انتقال آن خواهد شد. این امر باید با یک رویکرد هوشمندانه و مسلط بر سطوح فناوری همراه باشد و تنها به انعقاد یک قرارداد بسنده نشود.
دیپلماسی علمی و فناوری از یک جنبه دیگر هم می‌تواند به بحث اقتصاد مقاومتی کمک کند و آن بحث توسعه صادرات محصولات دانش‌بنیان است. محصولات دانش‌بنیان در داخل کشور یک حدی از بازار را می‌تواند بگیرد لذا بازار سریع اشباع می‌شود و به‌شدت نیازمند این است که در بازارهای صادراتی بین‌المللی ورود کند. لذا این دیپلماسی می‌تواند در اینجا هم کارگشا باشد و با جذب بازارهای صادراتی نقش مهمی در اقتصاد مقاومتی ایفا کند./998/102/ب3
منبع: روزنامه جوان