چالش های منع شرعی مصرف محصولات تراریخته در استناد به ادله مرتبط با ضرر

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی «حکم شرعی محصولات تراریخته بر اساس ادله مرتبط با ضرر»، عصر امروز با ارائه حجت الاسلام محسن عرفایی و نقد آقایان ابوالحسن حسنی و دکتر محمود حکمت نیا در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی قم برگزار شد.

حجت الاسلام عرفایی اظهار داشت: در حکم شرعی محصولات تراریخته چند مبحث مطرح است که اول حکم شرعی تولید محصولات تراریخته چیست و عمل تولید کننده چه حکمی دارد و سؤال بعدی حکم دولت در این زمینه است و سؤال سوم هم این است که مصرف کننده چه حکمی دارد.

وی با بیان این که ما متمرکز بر فعل مصرف کننده شده ایم، اظهار داشت: اولین دلیلی که برای استخراج حکم شرعی مصرف کننده محصولات تراریخته مطرح شده قاعده لا ضرر است و در تحلیل این قاعده شرعی سه بحث وجود دارد.

محقق و پژوهشگر حوزوی اظهار داشت: یک بحث در رابطه با خود مفهوم ضرر است و دوم این که ضرار به چه معنا است و سوم هم مفاد ترکیبی جمله لاضرر و لا ضرار است.

وی با بیان این که ضرر عبارت از نقصی که در مال و نفس و عِرض ایجاد می شود است، گفت: برخی ضرر را به معنی تنگنا و حرج دانسته اند و مرحوم شهید صدر معتقدند که ضرر ترکیبی از این دو معنی است و تعریف مختار ما هم همین است که نقصی به وجود آید که موجب تنگنا و سختی شود.

حجت الاسلام عرفایی خاطرنشان کرد: آیت الله خویی معتقدند که ضرر بدنی دو گونه است که گاهی در کیفیت بدن است مانند بیماری و گاهی در کمیت بدن است مانند نقص عضو که در هر دو مورد ضرر صدق می کند.

وی با بیان این که چند معنا برای واژه ضرار مطرح شده است، افزود: برخی معتقدند ضرار به معنی مجازات ضرر است و برخی می گویند ضرار ضرری است که نفعی برای  وارد کننده ضرر دارد؛ برخی هم می گویند که ضرار همان ضرر است و تکرارش از باب تأکید است و برخی گفته اند ضرار به معنی ایجاد تنگنا است و برخی گفته اند ضرار به معنی ضرر عمدی است.

محقق و پژوهشگر حوزوی به ترکیب لاضرر و لا ضرار اشاره و خاطرنشان کرد: چیزی که مهم است این است که واژه «لا» در ترکیب لا ضرر و لا ضرار آیا به معنی نفی تشریع حکم مستلزم ضرر است یا به معنی نهی از ضرر است که در صورت اول نتیجه این می شود که اگرمثلا  وضو موجب ضرر باشد بنابر نفی ضرر می گوییم وجوب برای این وضوی ضرری تشریع نشده است و چنین وضویی واجب نیست.

وی اظهار داشت: شیخ انصاری معتقد است که مباح بودن ضرر به خود، حکم ضرری نیست بلکه در واقع عبارت است از عدم حکم و بنابرین جواز وضوی ضرری، منافاتی با نفی تشریع هر گونه حکم مستلزم ضرر ندارد.  به تعبیر دیگر چنانچه با وجود اباحه ضرر در تشریع، فردی به خودش ضرر وارد کند، چنین ضرری مستند به اختیار خودش هست نه به تشریع الهی. 

حجت الاسلام عرفایی با بیان این که در مورد مصرف محصولات تراریخته فقط احتمال ضرر وجود دارد، اظهار داشت: برخی معتقدند که قاعده لاضرر تا موضوعش که ضرر است احراز قطعی نشود حکم نهی یا نفی ضرر وجود نخواهد داشت، اما کسانی مانند محقق خویی ره خوف عقلایی را به منزله ضرر دانسته اند.

وی با اشاره به این که قاعده دیگری که می شود در رابطه با تراریخته ها از آن استفاده کرد قاعده دفع ضرر محتمل است، گفت: این قاعده می گوید لازم است انسان از ضرری که هنوز به وجود نیامده و احتمال آن می رود اجتناب کند.

محقق و پژوهشگر حوزوی خاطرنشان کرد: یک بحث در قاعده دفع ضرر محتمل در این است که لزوم چه معنی دارد و برخی گفته اند عقلی است و برخی گفته اند فطری است و برخی هم گفته اند که عقلایی است.

وی اظهار داشت: برفرض عقلی بودن این قاعده آیا می توانیم وجوب شرعی پیشگیری از ضرر محتمل را با توجه به این قاعده عقلی ثابت کنیم یا خیر، که پاسخ برخی مانند مرحوم نائینی به این پرسش مثبت است.

حجت الاسلام عرفایی یادآور شد: آیا موضوع این قاعده شامل ضرر های دنیوی هم می شود یا فقط ضررهای اخروی را در بر می گیرد و بحث بعدی این است که احتمال در این قاعده به چه معنا است و آیا شامل احتمالات موهوم هم می شود یا این که تنها احتمالات عقلایی را در بر می گیرد.

وی تصریح کرد: از نظر عقلی، هم میزان احتمال مورد توجه است و هم میزان محتمل، به این ترتیب که در مواردی که محتمل، قطع نظر از احتمال دارای اهمیت زیادی باشد، ضعف احتمال تا حدودی قابل جبران است. البته نه به این معنا که قوت محتمل بتواند هر میزان از ضعف احتمال را جبران کند و موجب الزام عقلی شود، چون چنین چیزی مورد حکم عقل نیست. به همین جهت می بینیم با وجود این که در بسیاری فعالیت ها مثل مسافرت خطر مرگ در اثر تصادف و ... وجود دارد، قوت محتمل(مرگ) مانع از اقدام نمی شود، چون درجه احتمال به قدری ضعیف است که قوت محتمل آن را جبران نمی کند.

محقق و پژوهشگر حوزوی در تطبیق قاعده دفع ضرر محتمل بر مصرف مواد تراریخته ابراز کرد: حجم مطالعات صورت گرفته مبنی بر سلامت محصولات تراریخته قابل مقایسه با معدود ادعاهای انجام شده در مورد مضر بودن این محصولات نیست. این ادعاها از طرف مجامع تحقیقاتی با اتهاماتی همچون عدم مراعات اصول تحقیق و نیز مجعول بودن مواجه هستند. از این رو احتمال مضر بودن مصرف این محصولات با توجه به این دو نکته (اکثریت قاطع تحقیقات دال بر سلامتی و نیز کم بودن و متهم بودن تحقیقات دال بر بیماری زایی به جعلی بودن و ...) احتمالی ضعیف و موهوم است.

قوت محتمل نیز نمی تواند ضعف این احتمال را جبران کند، چون عقل به صرف قوت محتمل مانع از اقدام نمی شود، بلکه با سنجش میزان هر دو عامل(احتمال و محتمل) و نتیجه این دو تصمیم می گیرد. اگر احتمال خیلی ضعیف باشد، مانند احتمال مرگ در سفرهای درون شهری یا برون شهری با وجود این که در هر دقیقه عده ای از انسان ها در اثر تصادف کشته می شوند، قوت محتمل (کشته شدن) مانع از اقدام نیست.

وی خاطرنشان کرد: بحث بعدی راجع به آیه تهلکه است؛ منظور از تهلکه چیزی است که باعث هلاکت و نابودی می شود.  از دو لفظ "الی" و "القاء" استفاده می شود که آنچه در این آیه مورد نهی است عبارت است از این که انسان خود را در معرض چیزی قرار دهد یا در چیزی بیندازد که سبب هلاکت است یا به آن منجر می شود.  اگر چه برخی از اهل لغت هلاک را به معنای مرگ گرفته اند  اما ابوهلال عسکری معتقد است که اهلاک با اعدام تفاوت دارد و اهلاک اعم از اعدام است و شامل مواردی چون از بین بردن حواس نیز می شود. بر همین مبنا این آیه در کلمات فقها در عداد ادله حرمت اضرار به نفس آمده است.

حجت الاسلام عرفایی گفت: با وجود امکان اثبات حرمت شرعی تسبیب به امراض شدید، سوالی دیگر رخ می نماید و آن این که آیا این آیه فقط مواردی که اطمینان به ایجاد امراض شدید هست را در بر می گیرد یا شامل موارد خوف عقلایی از ضرر نیز می شود؟

وی در پاسخ به این پرسش گفت: اگر مانند حدیث لاضرر و بر طبق مبنای محقق خوئی (ره) در آن بحث، خوف را طریق عقلایی احراز سبب تهلکه بدانیم، می توانیم این ارتکاز عقلایی را به مثابه قرینه متصله، در استظهار از آیه دخالت داده و معتقد شویم که علاوه بر موارد اطمینان به هلاکت، آیه مبارکه در مواضعی که خوف عقلایی هلاکت وجود دارد نیز جاریست و حرمت شرعی وجود دارد.  اما در عین حال در تطبیق بر مصرف محصولات تراریخته همانطور که گفتیم، احتمال ضرر این محصولات در حد احتمال عقلایی نیست و صرف قوت محتمل نیز نمی تواند ضعف احتمال را جبران کند. بنابرین تحقق خوف عقلایی نسبت به این موضوع مورد تردید است و بنابرین آیه شریفه نمی تواند حرمت شرعی مصرف محصولات تراریخته را ثابت کند./843/201/ب3