ذكر خدا انسان را در برابر نفوذ شيطان مصون می کند
به گزارش خبرگزاری رسا، تفسیر دعای روز سی ام ماه مبارک رمضان از دیدگاه حضرت آیت الله مکارم شیرازی به شرح زیر است:
دعای روز سى ام ماه مبارک رمضان: اللهُمَّ اجْعَلْ صِيامى فيهِ بِالشُّكْرِ وَالْقَبُولِ، عَلى ما تَرْضاهُ وَيَرْضاهُ الرَّسُولُ، مُحْكَمَةً فُرُوعُهُ بِالْأُصُولِ، بِحَقِّ سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرينَ، وَالْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ؛ خدايا در اين ماه روزه ام را مورد سپاس و پذيرش و مطابق آنچه تو و پيامبرت را خشنود مى سازد قرار ده در حالى كه احكام آن با اصول (شرع) محكم شده، به حقّ آقاى ما محمّد و خاندان پاكش و حمد و سپاس از آن خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.»[1]
تفاوت روزه صحیح و روزه مقبول
در فراز آغازین دعای روز سى ام ماه مبارک رمضان می خوانیم: اللهُمَّ اجْعَلْ صِيامى فيهِ بِالشُّكْرِ وَالْقَبُولِ؛خدايا در اين ماه روزهام را مورد سپاس و پذيرش قرار ده.»[2]
بی شک فرق است بين قبولى و صحت عمل، چه بسا عملى صحيح باشد اما مورد قبول درگاه خداوند قرار نگيرد. صحيح بودن عمل يعنى تمام اجزا و شرايط آن را آورده است اما قبول بودن عمل يعنى اين عبادت داراى روح است و روح عبادت حضور قلب است كه نهى از فحشا و منكر مى كند اگر بعد از عبادت، گناه انجام دهد معلوم مى شود عبادتش مقبول واقع نشده است، روح روزه، تقواست اگر بعد از ماه رمضان تقوا و خداترسى او بيشتر شد اين روزه مورد قبول واقع شده و الا فقط تكليف از گردنش ساقط شد.[3]
امام علی عليه السلام در گفتاری حكيمانه در يكى از اعياد (عيد فطر)، عید واقعی را در تحقق روزۀ مقبول بر می شمرد و می فرماید: «امروز تنها براى كسانى روز عيد است كه روزه آنها مقبول درگاه پروردگار و عبادت هاى شبانه آنان مورد پذيرش او قرار گرفته باشد»[4]
بی تردید کلام امام عليه السلام مبنی بر اینکه در روز عيد فطر، عيد براى كسانى است كه روزه و طاعات آنها قبول شده، يك واقعيت است. كسانى كه خداى نكرده اصلًا روزه نگرفته اند و يا روزه هاى آنها آلوده به گناهان و نافرمانى ها بوده و به همين دليل مقبول درگاه حق واقع نشده نمى توانند شاد و خوشحال باشند؛ شادى از آن كسانى است كه طاعاتشان مقبول درگاه حق شده است.[5]
به عنوان نمونه غيبت سبب مى شود كه نماز و روزه انسان تا چهل روز، مقبول درگاه خداوند نشود چنان كه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده که فرمود: «مَنْ اغتابَ مُسْلِماً او مُسْلِمَةً لَمْ يَقْبَل اللَّهُ تَعالى صَلاتَهُ وَ لا صِيامَهُ ارْبَعِيْنَ يَوْماً وَ لَيْلَةً الَّا انْ يَغْفِرَ لَهُ صاحِبُهُ؛ كسى كه مرد يا زن مسلمانى را غيبت كند، خداوند نماز و روزه او را چهل شبانه روز قبول نخواهد كرد مگر اين كه غيبت شونده او را ببخشد».[6]،[7]
و یا خوردن غذاى حرام ، عدم قبول نماز و روزه و عبادات را موجب می شود ؛ از جمله، در حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى خوانيم: «هركسى لقمه اى از غذاى حرام بخورد تا چهل شب نماز او قبول نمى شود، و تا چهل روز دعاى[8] او مستجاب نمی گردد؛ و هر گوشتى كه از حرام برويد، آتش دوزخ براى آن سزاوارتر است؛ و حتّى يك لقمه نيز باعث روييدن گوشت مى شود!»[9]،[10]
شرایط روزۀ مقبول
بر همگان فرض است تا با توجّه به فلسفه احكام، اعمال خود را ارزيابى كنند، كه تا چه اندازه مقبول درگاه خداوند واقع شده است و تا چه اندازه از آن دور مى باشد. لذا بايد ملاحظه كنيم كه آيا بعد از انجام روزه و نماز، روح تقوا و پرهيز از گناه در ما حاصل شده است، يا نه؟ و به اين ترتيب، ارزش عبادات و اعمال خود را به دست آوريم.[11]
در این بین يكى از آداب صوم كامل و مقبول در اسلام اين است كه انسان هنگام روزه گرفتن زبان خود را از آلودگى به گناه و سخنان باطل حفظ كند همان گونه كه چشم و گوش را بايد از آلودگى به گناه محافظت كرد. امام صادق عليه السلام در حديثى مى فرمايد: «روزه تنها از غذا و نوشيدني ها نيست (مگر نمى بيند كه) مريم گفت: من براى خداوند رحمان روزه اى نذر كرده ام؛ يعنى، سكوت را، بنابراين هنگامى كه روزه هستيد زبان هاى خود را حفظ كنيد و چشمان خود را (از گناه) ببنديد!»[12]،[13]
اینگونه است که دروغ گفتن باعث عدم قبولى بعضى از عبادات مى شود همان گونه كه درباره روزه داران آمده است، در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم كه فرمود:« هنگامى كه روزه مى گيريد زبان را از دروغ حفظ كنيد، و چشمان خود را (از نگاه گناه آلود) فرو گيريد».[14]،[15]اين حديث دليل بر آن است كه اين گونه اعمال از ارزش روزه مى كاهد.[16]
هم چنین در قرآن کریم پس از تشريع روزه ماه مبارك رمضان می خوانیم كه هدف نهايى از آن تقوا است؛« لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ[17]؛ تا شايد شما تقوا پيشه كنيد »، و به اين ترتيب تقواورزی از جمله شرایط روزۀ مقبول است که در پرتو اين رياضت مخصوص اسلامى، تسلّط بر نفس و هوس هاى سركش حاصل مى گردد.[18] و اين نشان مىدهد كه تمام اين برنامه ها وسيله اى هستند براى پرورش روح تقوا و خويشتندارى و ملكه پرهيز از گناه و احساس مسؤوليت در انسان ها![19]
در تبیین این مسأله باید به قرآن کریم مراجعه نمود آنجا که در باب ویژگی های پيشگامان در خيرات می خوانیم: «وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ راجِعُونَ» آن ها كسانى هستند كه نهايت كوشش را در انجام طاعات به خرج مى دهند و با اين حال دل هايشان هراسان است از اينكه به سوى پروردگارشان بازمى گردند».[20]،[21]
در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد در ذيل اين آيه شريفه از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله نقل شده است كه سؤال كردند: آيا منظور از آيه كسانى هستند كه معصيت مى كنند و از گناه خود مى ترسند؟ فرمود: نه! «بل الرّجل يصوم و يتصدّق و يخاف أن لا يقبل منه؛ منظور كسى است كه روزه مى گيرد و در راه خدا انفاق مى كنند و در عين حال از اين بيم دارد كه از او پذيرفته نشود».[22]،[23]
به همين دليل در روايات اسلامى تأكيد زيادى بر آداب نماز و روزه و ساير عبادات شده است تا عبادات افزون بر اسقاط تكليف به درجه قبولى در نزد پرورگار برسد.[24]
روزه داران بى نصيب ؛ شب زنده داران بى خبر
عبادات نيز مانند انسان، روح و جسمى دارند. امام علی عليه السلام در یک كلام حكيمانه به عبادات بى روح و كم نتيجه يا بى نتيجه كرده مى فرمايد: «چه بسيار روزه دارانى كه از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند و چه بسيار شب زنده دارانى كه از قيام شبانه خود جز بى خوابى و خستگى ثمرهاى نمى گيرند. آفرين بر خواب هوشمندان و افطارشان»[25]
عبادات، ظاهرى دارد و باطنى يا صورتى و سيرتى؛ صورت عبادات افعالى است كه در ظاهر بايد انجام شود؛ ولى باطن آنها فلسفه هاى تربيتى است كه نتيجه آن قرب الى الله است. براى رسيدن به اين نتايج قناعت به شكل عبادات كافى نيست بلكه توجه به آداب آن نيز لازم است.[26]
حال كسانى هستند روزه مى گيرند؛ اما انواع گناهان را در حال روزه انجام مى دهند؛ ظلم مىكنند، مال مردم مىخورند، آبروى مسلمانان را مى ريزند و با غيبت و تهمت افراد بى گناه را آزار مى دهند به يقين اينگونه اشخاص از روزه خود جز گرسنگى و تشنگى بهره اى نمى برند، چنانكه شب زنده دارانى هستند مانند خوارج كه خون بى گناهان را مى ريزند، با امام معصوم به مبارزه برمى خيزند و جنايات بى رحمانه اى مىكنند و با اين حال شب تا به صبح نماز و قرآن مى خوانند. اين ها هرگز بهره اى از عبادات شبانه نخواهند برد.[27]
منظور از «اكياس» (جمع كيّس به معناى انسان با هوش است) نیز، تنها پرهيزگاران و افراد با معرفت و هوشمند به همه اسرار عبادات آگاهند و آداب آن را به كار مى بندند. آنها اگر چه روزه مستحبى به جا نياورند و عبادات مستحب شبانه را انجام ندهند خواب و افطارشان از عبادات گروه اول بالاتر است؛ خواب و افطارى كه به آنها براى اطاعت خالق و خدمت به خلق نيرو مى دهد.[28]
روزه اخص الخواص؛ بالاترین مرتبه روزه داری
روزه داری به سه مرتبه و درجه تقسیم می شود:[29]
روزه عام: عبارت است از امساك و خوددارى از مبطلات روزه، كه در روايات به اين نوع روزه اشاره شده، على عليه السلام مىفرمايند:«كَمْ مِن صَائِمٍ لَيْسَ لَهُ مِنَ الصِّيامِ إلّاالظَّمَأ...؛ چه بسا روزه دارانى كه از روزه خود جز تشنگى، بهره اى ندارند».[30]،[31]
روزه خاص: علاوه بر اينكه از مبطلات روزه خوددارى مى كند، از گناهان چشم، گوش، زبان، دست و پا و ساير جوارح نيز اجتناب مى كند. امام على عليه السلام مىفرمايند:«الصِّيِامُ اجتنابُ المَحارِمِ كَما يَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ؛ روزه دورى كردن از حرام هاست، آن گونه كه انسان از خوردن و آشاميدن دورى مى كند».[32]،[33]
روزه اخص: عبارت است از دورى از مبطلات روزه؛ و همچنين اعضا و جوارح او هم از گناه دورى كند، بعلاوه، دل او هم روزه باشد و توجّه به خدا داشته باشد.امام على عليه السلام مى فرمايند:«صَوْمُ القلبِ خَيْرٌ مِن صيامِ اللِّسانِ، وصِيامُ اللِّسانِ خَيرٌ من صِيامِ البَطْنِ؛ روزه قلب بهتر است از روزه زبان و روزه زبان بهتر است از روزه شكم».[34]،[35]
منظور از شاکر بودن خداوند چیست؟
بايد توجه داشت كه تعبير به«شاكر»در مورد پروردگار تعبير لطيفى است كه از نهايت احترام خداوند به اعمال نيك انسانها حكايت مى كند جايى كه او در برابر اعمال بندگان شكرگزار باشد تكليف آنها در برابر يكديگر و در برابر خداوند معلوم است.[36]
لذا بيان واژۀ «بالشکر» در فراز اول دعای روز سی ام ماه رمضان، خود لذت و لطف خاصى دارد و نشان می دهد خداوند بزرگ، در برابر اطاعت و انجام كار نيك به وسيله پاداش نيك از اعمال بندگان تشكر مى كند؛[37] همانگونه که در قرآن کریم آمده است: «وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاكِرٌ عَلِيمٌ؛[38] كسانى كه كار نيك به عنوان اطاعت خدا انجام دهند خداوند شاكر و عليم است» [39]
از این رو خداوند ابرار و نيكان را مخاطب ساخته و به عنوان قدردانى و تشكر از آنها مى گويد: اينها همه پاداش اعمال شما است، و سعى شما مشكور است،[40] به گفته بعضى از مفسران اين نعمتى است ما فوق همه نعمت ها و موهبتى است بالاتر از همه مواهب كه خدا از انسان تشكر كند.[41]
پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله و سلم؛ تجسم رضايت و سخط الهي
در فراز دوم از دعای روز سی ام ماه مبارک رمضان می خوانیم:«عَلى ما تَرْضاهُ وَيَرْضاهُ الرَّسُولُ؛ مطابق آنچه تو و پيامبرت را خشنود مى سازد».[42]
در قرآن کریم مى خوانیم:«وَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ يُرْضُوهُ إِنْ كانُوا مُؤْمِنِينَ[43]؛ اگر آنها(منافقان) راست مى گويند و ايمان دارند، شايسته تر این است كه خدا و پيامبرش را راضى كنند».[44]
جالب توجه اينكه در جمله فوق چون سخن از«خدا» و«پيامبر» در ميان است و قاعدتا بايد«ضمير» به صورت«تثنيه» آورده شود، ولى با اين حال ضمير مفرد به كار رفته است (منظور ضمير« يرضوه» مىباشد) اين تعبير در حقيقت اشاره به اين است كه رضايت پيامبر صلی الله علیه وآله وسلم از رضايت خدا، جدا نيست، و او همان مى پسندد كه خدا مى پسندد، به تعبير ديگر اين اشاره به حقيقت«توحيد افعالى» است، چرا كه پيامبر صلی الله علیه وآله وسلم در مقابل خدا از خود استقلالى ندارد، و رضا و غضب او همه به خدا منتهى مى شود، همه براى او و در راه او است.[45]
در پاره اى از روايات نقل شده كه در عصر پيامبر مردى ضمن سخنان خود چنين گفت:«من اطاع اللَّه و رسوله فقد فاز، و من عصاهما فقد غوى؛ كسى كه خدا و پيامبرش را اطاعت كند رستگار است، و كسى كه اين دو را مخالفت كند گمراه و نارستگار است».[46]
هنگامى كه پيامبر صلی الله علیه وآله وسلم اين تعبير را شنيد كه او خدا و پيامبر را در يك رديف قرار داده و با« ضمير» تثنيه ذكر كرده، ناراحت شد، و فرمود:«بئس الخطيب انت، هلا قلت و من عصى اللَّه و رسوله؟؛ تو بد سخن گويى هستى! چرا نگفتى هر كس نافرمانى خدا و پيامبرش را كند ...» (بلكه با ضمير تثنيه آوردى و گفتى هر كه آن دو را مخالفت كند)[47] .[48]
حقیقت عبادت الهی
گفتنی است بالاترین درجه احترام و تواضع و خضوع پرستش و عبوديّت است.[49] لذا شخص عبادت كننده به دليل خضوع بى حدّش در برابر خداوند سعى مى كند رضايت او را جلب كند، و به او تقرّب جويد، و چون مىداند جلب رضاى او از طريق اطاعت فرمان او است در اين راه مى كوشد و دستورات او را بر سر و چشم مى نهد.[50]
اصل ولایت؛ کلید قبولی عبادت
در فراز سوم از این دعای نورانی می خوانیم:«مُحْكَمَةً فُرُوعُهُ بِالْأُصُولِ؛ در حالى كه احكام آن با اصول (شرع) محكم شده است.»[51]
در حديثى كه يار وفادار امام باقر عليه السلام «زُرارَه» از آن حضرت نقل كرده، مى خوانيم:[52]اسلام بر پنج پايه بنا شده: بر نماز و زكات و حجّ و روزه و ولايت (رهبرى معصومين)، زراره مى گويد: عرض كردم: كداميك از اينها افضل است؟ ولايت از همه چيز برتر است؛ چرا كه ولايت (و تشكيل حكومت اسلامى) كليد بقيّه است و والى (امام) راهنماى مردم نسبت به آن چهار امر مهم مى باشد».[53]،[54]
از اين تعبير بخوبى استفاده مى شود كه ولايت و اقتدا به اولياء اللَّه سبب احياءِ ساير برنامه هاى دينى و مسايل عبادى و فردى و اجتماعى است؛ و اين اشاره روشنى به تأثير مسأله ولايت در امر تهذيب نفوس و تحصيل مكارم اخلاق مى باشد.[55]
آرى؛ با تشكيل حكومت دينى و پذيرش حاكمان صالح به خوبى مىتوان به اجراى احكام الهى كمك كرد و اصول، اخلاق و احكام شريعت را تحقّق عينى بخشيد.[56]
سخن آخر
در فراز پایانی دعا می خوانیم:« بِحَقِّ سَيِّدِنا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرينَ، وَالْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ؛به حقّ آقاى ما محمّد و خاندان پاكش و حمد و سپاس از آن خداوندى است كه پروردگار جهانيان است.»[57]
ذكر خدا از بزرگترين عبادات و بهترين حسنات است و در برابر تهاجم وسوسه هاى نفس و نفوذ شيطان به انسان مصونيّت مى بخشد؛[58] لذا مخاطب در این فراز نورانی خداوند متعال است، لیکن خداوند را به حقّ شخصى كه در پيشگاه او احترام ويژه اى دارد مى خوانيم تا حاجت ما را روا كند.[59]
[1] كليات مفاتيح نوين، ص: 817.
[2] همان.
[3] گفتار معصومين(ع) ؛ ج2 ؛ ص123.
[4] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج15 ؛ ص432.
[5] همان؛ ص 433.
[6] بحارالانوار، ج 72، ص 258، ح 53.
[7] اخلاق در قرآن ؛ ج3 ؛ ص116.
[8] همان ؛ ج1 ؛ ص210.
[9] سفينة البحار، ج 1، مادّه اكل.
[10] اخلاق در قرآن، ج1، ص: 211.
[11] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج4 ؛ ص631.
[12] نورالثّقلين، ج 3، ص 332.
[13] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص300.
[14] وسائل الشيعه، ج 7، ص 119، ح 13.
[15] اخلاق در قرآن ؛ ج3 ؛ ص233.
[16] همان.
[17] سورۀ بقره؛ آیۀ187.
[18] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص268.
[19] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص168.
[20] مؤمنون؛ آيه 60.
[21] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج7 ؛ ص559.
[22] شرح ابن ابى الحديد؛ ج 10؛ ص 146.
[23] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج7 ؛ ص560.
[24] همان ؛ ج13 ؛ ص178.
[25] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج13 ؛ ص177.
[26] همان.
[27] همان ؛ ص178.
[28] همان؛ ص 179.
[29] گفتار معصومين(ع)، ج2، ص: 127.
[30] بحارالانوار، ج 96، ص 294.
[31] گفتار معصومين(ع)، ج2، ص: 127.
[32] بحارالانوار، ج 96، ص 294.
[33] گفتار معصومين(ع)، ج2، ص: 127.
[34] ميزان الحكمه، ج 5، ص 471.
[35] گفتار معصومين(ع)، ج2، ص: 127.
[36] تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص545.
[37] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص142
[38] سورۀ بقره؛آیۀ158.
[39] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج1 ؛ ص142.
[40] تفسير نمونه ؛ ج25 ؛ ص373.
[41] همان؛ ص 374.
[42] كليات مفاتيح نوين، ص: 817.
[43] سورۀ توبه؛ آیۀ62.
[44] تفسير نمونه ؛ ج8 ؛ ص19.
[45] همان ؛ ص20.
[46] همان.
[47] تفسير ابو الفتوح رازى ذيل آيه.
[48] تفسير نمونه ؛ ج8 ؛ ص20.
[49] پيام قرآن ؛ ج3 ؛ ص342.
[50] همان.
[51] كليات مفاتيح نوين، ص: 817.
[52] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص376.
[53] كافى، ج 2، ص 18، باب دعائم الاسلام.
[54] اخلاق در قرآن، ج1، ص: 377.
[55] همان.
[56] عاشورا ريشهها، انگيزهها، رويدادها، پيامدها ؛ ص248.
[57] كليات مفاتيح نوين، ص: 817.
[58] اخلاق در قرآن ؛ ج1 ؛ ص347.
[59] آيات ولايت در قرآن ؛ ص250.
/۱۳۲۳/د۱۰۲/ج۱