گزارشی از آینده مبهم عربستان و چالش‌های پیش روی هیأت حاکمه جدید این کشور
به گزارش خبرگزاری رسا، اندیشکده بلفر در مقاله ای به قلم کارن الیوت هاوس به بررسی آینده مبهم عربستان سعودی در سایه اقدامات محمد بن سلمان اشاره کرده و بحران کنونی عربستان را در موارد متعدد مورد کنکاش قرار داده است. وی در این مقاله عربستان را به یک فرد چاق و بد هیبت تشبیه می‌کند که در نتیجه چندین دهه پرخوری و تنبلی به این روز افتاده و با وجودی که به دنبال بهبود شرایط خود در نتیجه رژیم غذایی درد آور است، اما با کمترین حد از حرکت درد و ناراحتی شدیدی را احساس می‌کند.
محمد بن سلمان ولیعهد 31 ساله عربستان سعودی در سال 2015 آرمان‌گرایی های خود را تحت عنوان چشم‌انداز 2030 مطرح کرد که با هدف تحول اقتصادی و کاهش تکیه به نفت و اصلاحات اجتماعی اجرا می‌شود. این در حالی است که مردم عربستان به رفاه طلبی ارائه شده از سوی دولت و کمک‌ها و یارانه های مختلف در ابعاد خورد و خوراک و مسکن عادت کرده اند، اما به علت سیاست‌های صرفه‌جویی ممکن است با خشم عمومی مردم مواجه شوند.
ماهیت افراط‌گرای رویکردهای دینی وهابیت که از زمان تأسیس رژیم آل سعود در این کشور نهادینه شده، مانع دیگری در برابر این طرح است. لازمه طرح مذکور خصوصی‌سازی اموال دولتی است تا کارمندان شایسته تر و نخبه تر در فضای رقابتی روی کار آیند و تمایز و مرزبندی در میان زنان و مردان در کار نباشد و زنان نیز بتوانند با قدرت وارد بازار کار شده و محدودیت‌های اعمال شده بر ضد آنها کاهش پیدا کند. این موارد با گرایش‌های وهابیت موجود در کشور تناقض دارد.
دولت سعی دارد برای جلب توجه سعودی‌ها نسبت به پیامدهای منفی تغییرات اعمال شده در کشور، مجموعه از رویکردهای رفاهی و تفریحی را در دستور کار قرار دهد که تا پیش از این ممنوع بوده است. از جمله این موارد می‌توان به جشن‌های موسیقی و مسابقات کشتی و برنامه‌های شاد و کمیک اشاره کرد که دولت آن را سازماندهی می کند.
در کشوری که بخش بالایی از مردم به ویژه جوانان از بیکاری رنج می‌برند و 90 درصد از کارگران آن خارجی هستند، آموزش‌ها و مقدمات فراوانی برای آماده سازی شهروندان جهت سازگاری با این تغییرات لازم هستند. در این زمینه دولت تلاش دارد ملت عربستان را قانع کند که روند خصوصی‌سازی و تغییرات اقتصادی تنها به نفع ثروتمندان نیست و آنها را بیشتر ثروتمند نمی‌کند، بلکه در راستای بهبود شرایط زندگی مردم است.
گرچه عربستان در شرایط کنونی از ثبات نسبی برخوردار است، اما با ناراحتی شهروندان نسبت به کاهش دستمزدها و اعمال مالیات‌ها و نیاز به کار با جدیت بیشتر، ممکن است این روند دستخوش تغییر شود.
نگرانی های چشم انداز 2030
با وجود گذشت یکسال از آغاز اجرای چشم‌انداز 2030 دو موضوع ناشناخته وجود دارد که فکر تحلیلگران و ناظران مسائل داخلی عربستان را به خود مشغول کرده است. نکته اول اینکه آیا دولت سعودی شجاعت لازم برای تعهد به طرح‌های جسورانه خود در طول این مدت را خواهد داشت. پاسخ به این سؤال هنگامی با سرخوردگی همراه می‌شود که می‌بینیم دولت وقتی با تهدیدات عمومی و اعتراضات مردمی نسبت به رویکرد صرفه حویی خود مواجه می‌شود، حقوق و مزایای کارمندان دولت را افزایش می دهد.
عامل ناشناخته دوم این است که آیا محمد بن سلمان در صورت مرگ پادشاه کنونی نیز قادر به دنبال کردن برنامه‌های خود خواهد بود. گرچه باید گفت که اقدام ناگهانی حاکمیت عربستان برای برکناری محمد بن نایف ولیعهد سابق این کشور و پیش از آن برکناری مقرن بن‌عبدالعزیز مسیر را در برابر این شاهزاده جوان مهیا کرده است، اما حتی با وجود موافقت 31 نفر از مجموع 34 عضو هیأت بیعت نسبت به این اقدام، شاهزاده جوان با مخالفت‌های گسترده‌ای در داخل خاندان حاکم مواجه خواهد بود. علاوه بر این که شاید موضوع به قدرت رسیدن محمد بن سلمان به زمان مرگ سلمان واگذار نشود. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که ملک سلمان برای فرار از این سرنوشت، در آینده‌ای نزدیک به نفع پسرش از قدرت کناره‌گیری خواهد کرد.
ملک سلمان برای تضمین حمایت رقبای فرزندش از وی به سایر شاخه های خاندان حاکم وعده داده است که پادشاه و ولیعهد آینده دیگر از شاخه خانواده سلمان نباشد، اما مشخص نیست که وی تا چه حد به این وعده وفادار خواهد بود. تاکنون فرد جدیدی در منصب جانشین ولیعهد انتخاب نخواهد شد و معلوم نیست چه کسی جانشینی شاهزاده جوان سعودی را در دست خواهد داشت، اما با این وجود حتی اگر سلمان به وعده خود وفادار باشد، محمد بن سلمان در صورت رسیدن به پادشاهی احتمالا به سهولت دستور سلمان را نقض کرده و فرزندش را ولیعهد خود خواهد کرد. البته پسر بزرگ وی در حال حاضر 7 سال دارد.
سال اول چشم انداز و نگرانی ها از ناکارآمدی آن
در آوریل سال 2016 مردم عربستان شاهد اعلام رسمی چشم‌انداز 2030 و ارائه برنامه مهندسی شده آن از سوی محمد بن سلمان بودند. جالب‌ترین بخش این چشم‌انداز عزم دولت سعودی برای خصوصی سازی بخشی از شرکت آرامکو به عنوان شرکت بزرگ ملی نفت عربستان بود.
از نظر بیشتر جوانان سعودی وعده های شاهزاده جوان لااقل در ابتدای کار جذاب به نظر می‌رسد. به این معنا که دولت به دنبال تحول اقتصادی بوده و می‌خواهد فرصت بیشتری به جوانان و زنان بدهد، اما طی ماه‌های گذشته با راکد ماندن صدها پروژه دولتی به بهانه به صرفه نبودن اقتصادی، بسیاری از شرکت‌ها، هزاران نفر از کارگران و کارمندان خود را اخراج کرده اند. این در حالی است که دولت نیز دستمزدها و اعانه ها و مزایای دیگر به کارمندان را که بیش از 60 درصد افراد شاغل در عربستان را تشکیل می‌دهند، کاهش داده است. علاوه بر اینها قیمت شاخص‌های انرژی و بنزین نیز بالا رفته است. به این ترتیب بیشتر خانواده‌های سعودی بیش از 30 درصد از قدرت خرید خود را از دست داده‌اند.
ابهامات بیشتر در سال دوم اجرای چشم انداز 2030
با ورود چشم‌انداز 2030 به سال دوم خود، تردیدها نسبت به این طرح در میان مردم افزایش پیدا کرده و به همین نسبت فشار بر دولت نیز بالاتر رفته است. دولتی ها تلاش دارند معایب اقتصادی این طرح را با افزایش تفریحات اجتماعی مخفی نگه دارند. آمار نشان دهنده خروج بیش از 300 میلیارد دلار سرمایه از این کشور به خارج است. این در حالی است که ذخایر ارزی کشور نیز تا 500 میلیارد دلار یعنی کمترین مقدار طی چهار سال گذشته کاهش پیدا کرده است.
دولت سعودی تلاش دارد با افزایش آزادی‌های اجتماعی، عیوب اقتصادی ناشی از این طرح را پوشش دهد. این در حالی است که بسیاری از سعودی ها به علت سنت ها و گرایش های وهابی این موضوع را برنمی‌تابند. از این رو می توان نمادهایی از بی حجابی را در عربستان مشاهده کرد که تا پیش از این فشارهای سختی برای محاکمه این افراد از سوی پلیس دینی عربستان وارد می شد.
با این وجود بیشترین تغییر اجتماعی در این عرصه افزایش نقش زنان در بازار کار و فعالیت‌های عمومی آنها است. سال گذشته یک زن به عنوان رییس بازار سهام عربستان انتخاب شد. همچنین یک زن دیگر نیز سرپرستی یکی از بانک های اصلی کشور را در اختیار دارد. یکی دیگر از زنان سعودی نیز عضو شورای اداری هیأت عمومی تفریحات جدید است. این در حالی است که بر اساس اهداف مشخص چشم‌انداز، باید میزان اشتغال زنان در بازار کار در سال 2030 به 30 درصد برسد.
محمد بن سلمان تلاش دارد ایجاد تغییر در رابطه با زنان عربستان را به عنوان یک ضرورت اقتصادی مطرح کند. موسسه مرتبط با وی در عربستان به بهانه‌های مختلف نظیر مسائل کاری و بازرگانی و بررسی تأثیر وسایل ارتباط جمعی، شخصیت‌های بین‌المللی از جمله ایوانکا ترامپ را دعوت کرده و با صدور مجوز جلسات مختلط زنان و مردان سعی دارد موانع اجتماعی موجود در این عرصه را از میان بردارد.
مانع بزرگ اصلاحات اقتصادی
تغییرات در عرصه اقتصاد اما بسیار مشکل‌تر به نظر می‌رسد. اقتصاد عربستان تقریباً متوقف است و و رشد اقتصادی این کشور در سال 2017 حدود 1دهم درصد ارزیابی شده است. در این میان خصوصی‌سازی اقتصاد به حمایت بخش خصوصی و حضور بازرگانان خارجی و سعودی در عرصه نیاز دارد.
علاوه بر اینها صنعت گردشگری نیز نیازمند پول و سرمایه‌گذاری‌های فراوان است تا بتواند بر درآمدهای موجود در اقتصاد عربستان تاثیر قابل توجهی داشته باشد. در حال حاضر عربستان سالیانه 1.5 میلیون زایر در مراسم حج تمتع و هشت میلیون زایر حج عمره دارد که سعی دارد این رقم را افزایش دهد. عربستان همچنین به دنبال احداث شهرها و مراکز تفریحی برای افزایش گردشگری در این کشور است.
فروش سهام آرامکو و موانع و تبعات آن
ولیعهد عربستان به دنبال فروش 5 درصد از سهام شرکت آرامکو به ارزش 100 میلیارد دلار است تا بتواند با این توصیف صندوق ذخیره ای را در کشور ایجاد کند که درآمدهای آن در صنایع غیرنفتی به کار گرفته شود، اما با کاهش قیمت جهانی نفت و پیشرفت تکنولوژی در زمینه انرژی تردید جدی در زمینه اجرای عملیات فروش با آغاز سال 2018 بر اساس برنامه‌ریزی های موجود به وجود آمده است. حتی اگر فروش سهام در زمان مقرر انجام شود، این حجم گسترده از درآمدها نصیب دولت عربستان نخواهد شد. علاوه بر اینها عملیات فروش سهام آرامکو نیازمند شفاف‌سازی و رونمایی از آمار واقعی تولیدات و درآمدهای شرکت مذکور است که همواره در داخل خاندان حاکم عربستان به عنوان یک راز مگو مطرح بوده است. در این رابطه مراکز مطالعاتی اعلام کرده اند که بالغ بر 20 درصد از درآمدهای فروش نفتی شرکت افراد مختلف در داخل خاندان حاکم اختصاص پیدا می‌کند.
عربستان برای جذب بیشتر سرمایه‌گذاران تأکید کردند که میزان مالیات بر شرکت آرامکو را تا 50 درصد کاهش خواهد داد. پذیره‌نویسی شرکت آرامکو که احتمالاً بزرگ‌ترین معامله تاریخ خواهد بود، بسیار پیچیده است و عربستان سعودی نمی‌تواند این پذیره‌نویسی را در بورس کشور خود انجام دهد، چرا که بازار این کشور برای مهار عملیات فروش 100 میلیارد دلاری بسیار کوچک است. این موضوع مستلزم استفاده از بورس‌های بزرگ جهان نظیر بورس نیویورک یا لندن است. این در حالی است که عربستان نسبت به استفاده از بورس نیویورک به علت تحولات موجود در سیاست آمریکا و تصویب قانون جاستا در این کشور که اجازه محاکمه شخصیت‌های سعودی از سوی خانواده‌های قربانیان حوادث 11 سپتامبر را می‌دهد، نگرانی‌های عمده‌ای دارد.
محیط نابسامان و حمایت های آمریکا از عربستان
اگر تغییر دادن شرایط عربستان را مشکل بدانیم، سازگاری منطقه مجاور با این شرایط مشکل تر است. طی سال آینده که گذشت تنش‌ها و چالش‌های گسترده در کشورهای مجاور عربستان به وجود آمده و تنش‌ها بین این کشور و ایران بویژه در یمن و سوریه افزایش پیدا کرده است. دونالد ترامپ رییس‌جمهور جدید آمریکا کاملاً با سیاست‌های عربستان در راستای دشمنی با ایران در منطقه همراهی دارد. علاوه بر این که تنها چند روز بعد از سفر دونالد ترامپ رییس‌جمهور آمریکا به ریاض، عربستان تحریم دیپلماتیک و اقتصادی قطر را در دستور کار خود قرار داد. به نظر می‌رسد تحریک‌های ترامپ مهم‌ترین مشوق در این زمینه بوده است. با این وجود هنوز مشخص نیست که سیاست های دولت آمریکا در این رابطه تغییر کرده یا اینکه تغییرات تنها در گفتمان مطرح است. در حال حاضر ترامپ تنها چیزی که برای سعودی ها داشته است، تسلیحات بیشتر بوده است.
در یمن بعد از دو سال جنگ خونین و وحشیانه که صدها کشته و میلیون ها آواره و در معرض تهدید گرسنگی و وبا به جای گذاشته، عربستان هیچ یک از اهداف خود را محقق نکرده است. علاوه بر این که هزینه‌های این جنگ کمرشکن بوده و روزانه بالغ بر 200 میلیون دلار است. در سوریه نیز نسبت به عربستان شرایط خوبی وجود ندارد و بشار اسد بیش از پیش جای پای خود را در این کشور محکم تر کرده و ایران نفوذ بیشتری در این کشور عربی جدید به دست آورده است. در عراق با وجود نزدیک شدن به حذف کامل داعش، دولت عراق تمایل بیشتری به ایران دارد و ایران نفوذ زیادی نیز بر حزب الله لبنان دارد.
نتیجه
عربستان سعودی در عرصه داخلی و خارجی با مشکلات عدیده و بی‌سابقه‌ای مواجه شده است. در حالی که این کشور در مرزهای یمن و عراق و سوریه با ایران وارد تقابل شده، در راستای اصلاحات دردآور داخلی نیز وارد عمل شده است که ممکن است صبر مردم را لبریز کند.
ارائه خدمات رفاهی و تفریحی بیشتر عربستان در حالی دنبال می‌شود که حدود 60 درصد سعودی‌ها از اوضاع کنونی خشمگین هستند و قدرت تحمل هزینه‌های مسکن را ندارند. بر اساس آمارهای حدود 70 درصد نیز زیر خط خودکفایی (خط فقر) به سر می برند که ماهیانه حدود 2000 دلار است. طبعا این شرایط 40 درصد از جوانان عربستانی که بیکار هستند را راضی نگه نمی‌دارد./۸۴۷/ب۱۰۱/ف
منبع: تسنیم