بازخوانی فضائل اهل بیت در سوره انسان از منظر ‌آیت الله مکارم

به گزارش خبرگزاری رسا، روز بيست و پنجم ماه ذى الحجّه، روزى است كه سوره «انسان» که به نام های «هل اتی» و «دهر» نیز مشهور است در آن روز نازل شد.[1]،[2] سوره انسان يكى از اسناد مهم فضيلت على عليه السلام و اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله است. دقّت در محتواى اين سوره و تعبيرات آن و همچنين شأن نزولى كه براى آن ذكر شده پرده از روى مسائل زيادى بر مى دارد.[3]

فضايل مهمّ و عبرت آموز اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام، در آيات سوره انسان بدین گونه است که  هيجده آيه از سى و يك آيه اين سوره، پيرامون اين فضيلت بى نظير سخن مى گويد. بخشى از آيات هيجده گانه فوق، پيرامون اصل ماجرا سخن مى گويد و چهارده آيه ديگر در مورد[4]جزاء و پاداش عمل بزرگ آن خانواده گرانقدر بحث مى كند.[5]

نزول سوره‌ی« هل أتی» در شأن اهل بیت مصطفی (ص)

ابن عباس مى گويد حسن و حسين (ع) بيمار شدند پيامبر ص با جمعى از ياران به عيادتشان آمدند، و به على ع گفتند: اى ابو الحسن! خوب بود نذرى براى شفاى فرزندان خود مى كردى، على (ع) و فاطمه (ع) و فضه كه خادمه آنها بود نذر كردند كه اگر آنها شفا يابند سه روز روزه بگيرند (طبق بعضى از روايات حسن و حسين ع نيز گفتند ما هم نذر مى كنيم روزه بگيريم).[6]

چيزى نگذشت كه هر دو شفا يافتند، در حالى كه از نظر مواد غذايى دست خالى بودند على (ع) سه من جو قرض نمود، و فاطمه (س) يك سوم آن را آرد كرد، و نان پخت، هنگام افطار سائلى بر در خانه آمد و گفت: السلام عليكم اهل بيت محمد (ص)؛ سلام بر شما اى خاندان محمد! مستمندى از مستمندان مسلمين هستم، غذايى به من بدهيد خداوند به شما از غذاهاى بهشتى مرحمت كند، آنها همگى مسكين را بر خود مقدم داشتند، و سهم خود را به او دادند و آن شب جز آب ننوشيدند.[7]

روز دوم را هم چنان روزه گرفتند و موقع افطار وقتى كه غذا را آماده كرده بودند (همان نان جوين) يتيمى بر در خانه آمد آن روز نيز ايثار كردند و غذاى خود را به او دادند (بار ديگر با آب افطار كردند و روز بعد را نیز روزه گرفتند).[8]

در سومين روز اسيرى به هنگام غروب آفتاب بر در خانه آمد باز سهم غذاى خود را به او دادند هنگامى كه صبح شد على ع دست حسن ع و حسين ع را گرفته بود و خدمت پيامبر ص آمدند هنگامى كه پيامبر ص آنها را مشاهده كرد ديد از شدت گرسنگى مى لرزند! فرمود! اين حالى را كه در شما مى بينم براى من بسيار گران است، سپس برخاست و با آنها حركت كرد هنگامى كه وارد خانه فاطمه س شد ديد در محراب عبادت ايستاده، در حالى كه از شدت گرسنگى شكم او به پشت چسبيده، و چشمهايش به گودى نشسته، پيامبر ص ناراحت شد.[9]

در همين هنگام جبرئيل نازل گشت و گفت اى محمد! اين سوره را بگير، خداوند با چنين خاندانى به تو تهنيت مى گويد، سپس سوره« هل اتى» را بر او خواند.[10]بعضى گفته اند كه از آيه «ان الابرار» تا آيه «كان سعيكم مشكورا» كه مجموعا هيجده آيه است در اين موقع نازل گشت.[11]

واکاوی شأن نزول سوره «هل اتی» از منظر فریقین

روايات فراوانى از طرق شيعه و سنى، حكايت از اين دارد كه آيات 8 و 9 سوره «دهر»[12] در فضيلت اهلبيت عليهم السلام نازل شده است. «مرحوم علامه امينى» در «الغدير» 34 نفر از علماى معروف اهل سنت را نام مى برد كه اين حديث را در كتابهاى خود آورده اند (باذكر نام كتاب و صفحه آن).[13]،[14]

بنابر اين حديث مزبور در ميان اهل سنت مشهور، بلكه متواتر است و علماى شيعه اتفاق نظر دارند كه همه سوره «دهر» يا بخش قابل ملاحظه اى از آيات آن، درباره اهلبيت پيامبر صلى الله عليه و آله (على، فاطمه زهرا، حسن و حسين عليهم السلام) نازل شده است .[15]لذا علماى شيعه همه اتفاق نظر دارند كه اين هيجده آيه يا مجموع اين سوره، در ماجراى فوق نازل شده است و همگى بدون استثناء در كتب تفسير يا حديث روايت مربوط به آن را به عنوان يكى از افتخارات و فضائل مهم على عليه السّلام و فاطمه زهرا و فرزندانشان عليهم السّلام آورده اند.[16]

داستان سوره «هل اتی» (فضیلت اهل بیت (ع) ) در اشعار شعرا

گفتنی است نزول آيات سوره دهر درباره اهل بيت عليهم السلام به قدرى معروف و مشهور است كه در اشعار شعرا، و حتى در شعر معروف« امام شافعى»[17] ، يكى از پيشوايان اهل سنّت نيز منعكس شده است.[18]

در قسمتى از اشعار وى چنين مى خوانيم:[19]

الى مَ الى مَ وَ حَتّى مَتى                 اعاتَبُ فى حُبِّ هذَا الْفَتى

وَ هَلْ زُوِّجَتْ فاطِمُ غَيْرَهُ                وَ فى غَيْرِه هَلْ أَتى «هَلْ أَتى »؟      

به كجا بروم؟ تا كى مرا تعقيب مى كنيد؟ آيا مرا به خاطر عشق على ملامت و سرزنش مى كنيد؟ (اگر چنين است) آيا فاطمه (اى كه محبّت او محبّت خدا و غضبش غضب خداست) با غير على ازدواج كرده است؟ آيا سوره «هل أتى» (با آن فضايل و پاداش هاى كم نظيرش) در مورد غير على نازل شده است؟(پس چرا مرا به خاطر عشق على ملامت و سرزنش مى كنيد!؟).[20]

هم چنین ابن بطريق از علماى قرن ششم هجرى در كتاب عمده عيون صحاح الاخبار، از تفسير ابواسحاق ثعلبى نقل مى كند كه گفته است :[21]

انَا مَولى لِفَتى                   انْزِلَ فيهِ هَلْ اتى

«من غلام جوانمردى هستم كه سوره «هل اتى» درباره او نازل شد».[22]،[23]

و نيز محمد بن طلحه شافعى (از علماى قرن هفتم) در كتاب مطالب السؤال درباره اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله مى گويد:[24]

هُمُ الْعُرْوَةُ الْوُثْقى لِمُعْتَصِمٍ بِها                    مَناقِبُهُمْ جائَتْ بِوَحْىٍ وَ انْزالِ

مَناقِبُ فى الشُورى وَ سُورَةُ هَلْ اتى              وَ فى سُورَةِ الاحزابِ يَعْرِفُهَا التالى

«آنها دستگره هاى محكم ايمانند براى هر كس كه به دامن آنها چنگ زند؛ فضائل آنها در وحى قرآنى آمده است.مناقب و فضائلى در سوره «شورى» و سوره «هل اتى» آمده و در سوره «احزاب» نيز مناقب آنها موجود است كه هر تلاوت كننده اى آن را مى داند».[25]،[26]

اشعار فراوان ديگرى نيز در اين باره از طلائع ابن رزيك (ابوالغارات) نقل شده است.[27]،[28]

فضائل اهل البيت عليهم السلام در سورۀ «هل اتی»

گفتنی است چهار آيه از آيات هيجده گانه در مورد اصل كار اين خاندان بزرگوار بحث مى كند، و چهارده آيه ديگر به بيان اجر و پاداش اين ايثار به يادماندنى و بى نظير مى پردازد.[29]حال  در اين آيات، پنج ويژگى و فضیلت بارز اهل البيت عليهم السلام مطرح شده است:[30]

سوره «هل اتی»؛ تجلی وفای به عهد اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام

در فرازی از آیات سورۀ «هل اتی»می خوانیم:«يُوفُونَ بِالنَّذْرِ...؛[31] آن ها به نذر خود وفا مى كنند »؛اوّلين كار با ارزش اين خاندان، كه بايد سرمشق همه شيعيان باشد، اين است كه به نذر خويش عمل كردند. امّا بعضى از شيعيان به هنگام زحمت و رنج و بلا و مصيبت و بيمارى و كسالت نذر مى كنند، ولى هنگامى كه مشكلاتشان برطرف مى شود و زمان عمل به نذر فرامى رسد، به بهانه هاى مختلف از عمل كردن به نذر شانه خالى مى كنند، امّا اهل البيت عليهم السلام اينگونه نبودند و نه تنها به نذرهاى خويش، بلكه به تمام تعهّداتشان عمل مى كردند؛ چرا كه يكى از نشانه هاى ايمان [32] و علامت هاى مسلمان حقيقى، وفاى به عهد و نذر و تعهّدات است؛ هر چند به زيان انسان باشد.[33]

اهل بیت علیهم السلام و خوف از قیامت

دومين ويژگى بارز اهل البيت عليهم السلام، كه خداوند متعال در اين حادثه به آن اشاره كرده، اين است كه: «وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً؛[34] آن ها از معاد و روز قيامت مى ترسند.» البتّه نه به خاطر اين كه در آن روز ظلمى به كسى مى شود، بلكه از دادگاه عدل الهى مى ترسند؛ زيرا تمام اعمال انسان، از ريز و درشت، در اين دادگاه مورد بازخواست قرار مى گيرد. دادگاه عدل الهى در روز قيامت گسترده و فراگير است و شامل مرد و زن، كوچك و بزرگ، پير و جوان، فقير و غنى، عالم و جاهل و خلاصه، همه انسان ها مى شود. ايمان و اعتقاد به چنين دادگاهى انسان را در خوف و ترس قرار مى دهد.[35]

انفاق اهل بیت(ع) و رسیدگی  به نيازمندان

ويژگى سوم اهل البيت عليهم السلام در آيات شريفه سورۀ هل اتی ، رسيدگى به نيازمندان جامعه مى باشد. لذا در این سوره می خوانیم؛« وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكيناً وَ يَتيماً وَ اسيرا[36]؛ و غذاى (خود) را با اين كه به آن علاقه (ونياز) دارند، به مسكين و يتيم و اسير مى دهند»[37]

اين خاندان بزرگوار حتّى آنچه را خود به آن نياز دارند در اختيار فقرا و نيازمندان قرار مى دهند. به «مسكين»[38] و «يتيم»[39] و «اسير»[40] كمك مى كنند. در اين آيه شريفه[41] بر روى سه گروه نيازمند اجتماعى انگشت گذاشته شده است.[42]

نزول سورۀ هل اتی؛ تبلور اخلاص اهل بیت علیهم السلام در اطعام سائلین

چهارمين فضيلت اهل بیت(ع) كه فضيلت فوق العاده با ارزشى است، مسأله اخلاص آن بزرگواران است؛ آن ها مى گويند: «إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً؛[43](و مى گويند): ما شما را به خاطر خدا اطعام مى كنيم، و هيچ پاداش و سپاسى از شما نمى خواهيم.»[44]به عبارت دیگر «كمكى كه به شما مساكين، ايتام، اسراء و ديگر نيازمندان جامعه مى كنيم، فقط و فقط براى جلب رضاى خداست و هيچ انگيزه ديگرى در آن نيست، بدين جهت پاداشى از شما نمى خواهيم و حتّى انتظار قدردانى و تشكّر نداريم!»[45]

به راستی آيا انسان هاى عادى مى توانند چنين ادّعايى داشته باشند؟ از اين بالاتر، اگر نيازمندان در مقابل، به جاى پاداش و تشكّر جسارت به خرج مى دادند و توهين مى كردند، بازهم تفاوتى به حال آن خاندان نداشت![46]

اخلاص گوهر بسيار ارزشمند و كميابى است، بدين جهت اسلام تأكيد بر كيفيّت و چگونگى عمل مى كند، نه كمّيّت و مقدار آن.[47] زيرا تمام آنچه را اين خانواده محترم انفاق كردند بيش از چند كيلو جو نبود، امّا از آنجا كه اين كار توأم با اخلاص بود و فقط براى رضاى خداوند انجام شد، ارزش كار آن ها را بقدرى بالا برد كه پاداش هاى بى سابقه اى در قرآن براى كار آن ها در نظر گرفته شد.[48]

خوف از خداوند

پنجمين ويژگى و فضیلت آنان خوف از خداست، لذا در سورۀ انسان می خوانیم: «إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً؛[49] ما از پروردگارمان خائفيم، در آن روزى كه عبوس و سخت است!»[50]

 شايد گفته شود، در ويژگى دوم خوف از معاد و قيامت مطرح بود و اينجا از خوف خداوند سخن به ميان آمده است، آيا اين دو با هم متفاوت است؟[51]

در پاسخ باید گفت  لازم نيست خوف از خدا به خاطر ترس از جهنّم و قيامت و عذاب هاى هولناك و دردآور آن باشد، بلكه ممكن است خوف از عظمت خدا باشد. وقتى انسان مؤمن به عظمت خداوند فكر مى كند، ترس سراسر وجودش را فرامى گيرد و بدنش به لرزه درمى آيد، همان گونه كه وقتى به ملاقات شخصيّت مهمّى مى رود و مى خواهد مطلبى را به او بگويد، ممكن است عظمت آن شخصيّت، او را[52] بگيرد و قادر به سخن گفتن نباشد؛ هر چند آن شخصيّت، انسانى بسيار مهربان و خوش اخلاق و خوش برخورد باشد. بنابراين، ويژگى پنجم چيزى غير از ويژگى دوم است و خوف از خدا به معناى خوف از عظمت و بزرگى خداوند مهربان است.[53]

سخن آخر

خدايا! خاندان على عليه السلام چگونه ايثارگرى مى كردند! آيا ما هم اينگونه هستيم؟آيا مى دانيم همسايگان ما در چه وضعى به سر مى برند؟ آيا خبر داريم همسايگان ما چگونه معیشت و زندگی  خود را مى گذرانند؟ آيا از وضع اقوام و بستگان و آشنايان اطّلاعى داريم؟ اگر پاسخ اين سؤالات خداى ناكرده منفى باشد، آيا مى توانيم ادّعا كنيم كه شيعه هستيم؟[54]

لذا بر همگان فرض است تا  در خطّ ايثار حضرت على عليه السلام و حضرت زهرا عليها السلام كه سوره «هل أتى» درباره آنان نازل شد قدم بردارند.[55]

[1] مصباح المتهجّد؛ ص 767، اقبال؛ ص 529.

[2] كليات مفاتيح نوين ؛ ص903.

[3] پيام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص261.

[4] آيات ولايت در قرآن ؛ ص213.

[5] همان؛ ص 214.

[6] تفسير نمونه، ج 25، ص 343.

[7] همان.

[8] همان.

[9] همان؛ص 344.

[10] همان؛ ص 343.

[11] همان؛ ص344.

[12] «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ اسِيراً* انَّما نُطْعِمُكُم لِوَجْهِ اللّهِ لانُريدُ مِنْكُم جَزاءً و لاشُكوراً؛ و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‌دهند! * (و می‌گویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام می‌کنیم، و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم!»، ( اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص388)

[13]  الغدير؛ ج 3 ؛ ص 107 به بعد. احقاق الحق؛ ج 3؛ ص 157 تا ؛171( در اين كتاب حديث مزبور از 36 نفر از دانشمندان اهل سنت با بيان مأخذ حديث ذكر شده است).

[14] اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص388.

[15] همان.

[16] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص354.

[17] تفسير نمونه ؛ ج 25 ؛ ص345.

[18] آيات ولايت در قرآن ؛ ص237.

[19] همان.

[20] همان.

[21] پيام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص266.

[22]  عمدة عيون صحاح الاخبار؛ ص 349.

[23] پيام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص266.

[24] همان.

[25]  مطالب السؤال؛ ص 8؛ ( مطابق نقل الغدير، ج 3، ص 109).

[26] پيام قرآن ؛ ج 9 ؛ ص266.

[27] ر.ک: على فى الكتاب و السّنه؛ ج 1؛ ص 447 .

[28] پيام قرآن، ج 9، ص: 267.

[29] آيات ولايت در قرآن ؛ ص216.

[30] همان.

[31] سورۀ انسان؛آیۀ7.

[32] ر.ک: ميزان الحكمة؛ باب 302؛ ج اوّل؛ص 346.

[33] آيات ولايت در قرآن ؛ ص217.

[34] سورۀ انسان؛آیۀ7.

[35] آيات ولايت در قرآن، ص: 218.

[36] سورۀ انسان؛ آیۀ8.

[37] اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص386.

[38] يعنى فقر و تنگدستى به گونه اى مسكين را تحت فشار قرار داده، كه زمين گير شده و به زمين چسبيده است!،( آيات ولايت در قرآن ؛ ص218)

[39] يتيم كسى است كه سرپرست خويش را از دست داده است. يتيم هر چند ممكن است از نظر مادّى نيازمند نباشد، ولى از نظر روحى نيازمند عاطفه و محبّت مى باشد،( همان ؛ ص219).

[40] به كسى گفته مى شود كه از خانه، كاشانه، خانواده، شهر و ديار خود دور افتاده و در شهرى ديگر غريب و تنها و بى چيز مانده است،( همان).

[41] سورۀ انسان؛ آیۀ8.

[42] آيات ولايت در قرآن ؛ ص218.

[43] سورۀ انسان؛ آیۀ9.

[44] آيات ولايت در قرآن، ص: 220.

[45] همان.

[46] همان.

[47] همان.

[48] همان ؛ ص236.

[49] سورۀ انسان؛آیۀ10.

[50] آيات ولايت در قرآن، ص:220.

[51] همان.

[52] همان.

[53] همان؛ ص 221.

[54] همان ؛ ص219.

[55] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص327.

/۱۳۲۳/۱۰۳/ح