بررسی وضعیت برخی مقاتل عاشورایی مطرح در بین شیعه

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست بررسی و نقد مقاتل عاشورایی معاصر پیش از ظهر امروز در سالن نشست های علمی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی برگزار شد.

در این نشست که پنجاه و چهارمین نشست گفت‌وگوهای نوین پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی نیز به شمار می رفت حجت الاسلام محسن رنجبر کارشناس مسائل تاریخ اسلام و عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به ارائه بحث و نظر پرداخت.

وی در این نشست که جمعی از اساتید، طلاب و پژوهشگران پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی نیز حضور داشتند با بیان این که برخی مقاتل مطالبی دارند که دور از واقعیت است، ابراز داشت: مقتل محمد بن سعد یکی از همین مقاتل است.

وی با بیان این که نویسنده در این کتاب برخی اوقات امام حسین(ع) را محکوم و یزید را تبرئه کرده است، عنوان کرد: این نگاه حاکی از آن است که نگاهی منفی به واقعه عاشورا دارد و اصلا مطالب بسیار کمی در مورد فلسفه قیام عاشورا مطرح کرده است.

مقاتل قصه گونه متعهد به بیان واقعیت نیست

کارشناس مسائل تاریخ اسلام افزود: برخی مقاتل نیز گزارش فهرست گونه و قصه گونه به واقعه عاشورا دارد و متعهد نیستند که اصل واقعه را بیان کنند که البته برخی از آنها چاپ نشده است؛ از ابن انبار برنسی نیز کتابی به دست رسیده که گزارش قیام را به صورت ادیبانه بیان کرده، زیاد پایبند به تاریخ نیست و دارای نثر مسجع بوده و آرایه های ادبی زیادی دارد.

حجت الاسلام رنجبر با بیان این که با بررسی های صورت گرفته مشخص می شود که قرن هشت و نهم در مورد تاریخ نگاری عاشورا کتابی به دست نرسیده است، اظهار داشت: البته شاید هم بوده ولی به دست ما نرسیده است و غیر از یکی دو اثر که می توان نام برد در این دو قرن اثری نداریم، چراکه در قرن هفتم هجمه ها علیه اسلام زیاد است و اهل فرهنگ و کتاب نمی توانستند دست به قلم شوند.

وی ادامه داد: از قرن دهم که مصادف با حکومت صفویه است رویکرد مقتل نگاری به صورت چشم گیر رشد پیدا می کند که توسط ملاحسین واعظ کاشفی در سن پیری کتابی با عنوان «روضه الشهدا» می نویسد و اطلاعات زیادی نیز در مورد او و مسلک و مذهب او وجود دارد، برخی قائلند که او چون در سبزوار بوده شیعه است ولی با توجه به ارادتی که به فرقه نقش بندیه دارد برخی می گویند که اهل تسنن بوده است.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان این که کتاب واعظ کاشفی نثر بسیار فخیمی دارد، عنوان کرد: با توجه به این که بیش از 500 سال از نوشتن این کتاب می گذرد هنوز زنده است و مشتری های زیادی دارد و در گذشته نیز به عنوان منبع روضه خوانی استفاده می شده است، چراکه یکی از مشکلات مقتل خوانی این بود که متن درستی نداشتیم و این کتاب این خلأ را پر کرد.

مقتل واعظ کاشفی با نگاه صوفیانه نگاشته شده

وی عنوان داشت: رویکرد کتاب نیز قابل توجه است، چراکه ایشان در عصر تفکر صوفیانه زندگی می کند و نگاه حاکم بر جامعه ایرانی صوفی است و البته اشکالات زیادی دارد؛ تفکری که در صوفیه حاکم است نگاه ابتلا گونه به وقایع است و به همین جهت این کتاب مربوط به شخص امام حسین(ع) نیست بلکه مربوط به ابتلائاتی است که از انبیاء تا اولیاء کشیده اند.

حجت الاسلام رنجبر با اشاره به این که چهار فصل از این کتاب مربوط به امام حسین(ع) است، یادآور شد: رویکرد این اثر نیز قصه گونه و نقالی است؛ رویکرد نقالی در روضة الشهدا کاملا مشهود است به عنوان مثال از حضرت مسلم به گونه ای روایت می کند که بسیار مفصل و قصه وار است و برخی از مطالب آن انطباق تاریخی ندارد.

وی ابراز داشت: انتصاب این گونه متون به امام معصوم و رفتارهایی که در تاریخ نقل نشده کار درستی نیست مثل داستان عروسی حضرت قاسم(ع) که ایشان در هفت صفحه آورده است، بنابر این برخی قائلند که روضة الشهدا یک کتاب تاریخی نیست بلکه یک کتاب قصه وار با همراه برداشت شخصی است و به همین جهت زیاد قابل اعتماد نیست هرچند برخی در همین دوران نیز خواسته اند از این کتاب دفاع کنند.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با تأکید بر این که یک منبری و واعظ نمی تواند به این گونه کتاب های موجود اعتماد کند، ابراز داشت: برخی منابعی که نویسنده می آورد درست است ولی برخی اوقات در بیان منابع کتابش نامی از کتاب هایی می آورد که اصلا شنیده نشده است.

افزایش بار تراژیک در برخی مقاتل

وی یادآور شد: ویژگی دیگر این کتاب که آغاز و شروع رویکرد پررنگ به واقعه عاشورا است، همان نگاه عاطفی و احساسی برای برانگیختن احساسات مخاطب است تا بتواند اشکی از افرادی که پای منبر نشسته اند بگیرد، به همین جهت بار تراژیک مطالبی که بیان کرده زیاد است.

حجت الاسلام رنجبر با بیان این که در قرن دهم با نگاه به روضة الشهدا رویکرد به واقعه عاشورا متفاوت می شود، ابراز داشت: یکی از نگاه ها در این دوران افزایش بی حد و اندازه بعد عاطفی و احساسی است و به همین جهت اکثر آثاری که بعد از این کتاب به ویژه در دوران قاجار نگاشته می شود، همین رویکرد را دارند.

وی افزود: وقتی جلوتر می رویم حتی این نگاه پررنگ تر می شود وحتی می بینیم حجم کتب بعد از ایشان مثل تذکرة الشهدا ملا حبیب بسیار بیشتر می شود و اصلا این نگاه جا می افتد که باید رویکرد حداکثری به عاشورا داشته باشیم و هر طور خبری که نقل می شود را بیاوریم یا محرق القلوب مرحوم نراقی که انسان بسیار بزرگی است همین رویکرد را دارد یا ناسخ التواریخ.

کارشناس تاریخ اسلام با اشاره به ویژگی های اساسی مقاتل دوره معاصر خاطرنشان کرد: در مقاتل نگاری عاشورا در دوره معاصر نویسندگان هیچ منعی ندارند که در کنار اخبار معتبر به ذکر اخبار غیرمعتبر نیز بپردازند و کنترل ونظارتی در کار نیست.

وی ویژگی دیگر مقاتل دوره معاصر را حاکمیت قاعده تسامح و تساهل دانست و عنوان کرد: ویژگی دیگر مقاتل دوره معاصر از جمله روضة الشهدا عناصری است که به کار گرفته می شود تا نگاه تراژیک تقویت شود، برای این که برداشت احساسی پررنگ جلوه کند از هرچیزی که به آن کمک کند استفاده کرده اند، به همین جهت قرائت احساسی غالب می شود که یک دلیل آن همسو بودن حاکمیت است.

حجت الاسلام رنجبر ابراز داشت: در دوره صفویه و قاجاریه حاکمیت در مقام عمل چون بالاخره دین نظام شاهنشاهی، شیعه است با این رویکرد همسو می شود و می بینیم بزرگترین مرکز عزاداری در تهران تکیه دولت است و شاه نیز در این جلسات شرکت می کرده است؛ به همین جهت افرادی که قاری واقعه عاشورا بودند باید سراغ رویکرد می رفتند که اصطکاکی با حاکمیت نداشته باشند.

عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد

وی با بیان این که در مجالس تعزیه در حضور شاه مطالبی کاملا خلاف واقع بیان می شد، یادآور شد: رضاشاه شاید از این نظر درست عمل کرد و عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد، چراکه او جلوی این مراسمات را گرفت و در حقیقت تعزیه ای از بین رفت که آبروی شیعه را در خطر قرار داده بود که البته همین نگاه در دوره اصلاحات در حال احیا شدن بود.

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ابراز داشت: در آن دوره تعزیه و مراسم عزاداری یک پدیده گویا و زنده نبود و صرف این مسأله است که انسانی درستکار در روزگاری کشته شد که همان نگاه تراژیکی است که هیچ تضادی با حاکمیت ندارد.

حجت الاسلام رنجبر ابراز داشت: در این نوع عزاداری نگاه نفی ظلم و ستم و شاهنشاهی در حاشیه قرارمی گیرد و توجه اصلی به اشک و گریه و عزاداری است در حالی که همه ما هدف اصلی قیام امام حسین(ع) را برچیده شدن نظام سلطه می دانیم.

وی با بیان این که این نگاه امروز هم تا حدی حاکم است، عنوان داشت: متأسفانه امروز هم این نگاه عاطفی و احساسی رواج دارد و برخی از مداحان یا روحانیان به هر دلیلی دنبال گریه گرفتن از مردم هستند.

حجت الاسلام رنجبر ابراز کرد: نگاه اسطوره ای به واقعه عاشورا که روی دوم سکه هست درست تفسیر نشده است، مانند مقتل ابن مخنف؛ فاکتورهایی که برای این نگاه بیان می کنند در راستای همین نگاه است، مثل این که تشنه بودن را بسیار پررنگ می کنند.

برخی مسائل معروف در روضه خوانی خلاف واقع است

وی خاطرنشان کرد: برخی مسائلی که در روضه خوانی معروف شده اصلا واقعیتی ندارد و در مقاتل نیامده است، هرچند برخی مطالب در روضه ها معروف شده و منبری های ما مرتب می خوانند و از اخبار ضعیف استفاده می کنند.

وی با بیان این که همه این مسائل در راستای تقویت نگاه عاطفی و احساسی است، یادآور شد: بله احساسات در روضه خوانی حرف اول را می زند ولی نباید با واقعیت در تضاد باشد تا به جایی نرسیم که وهابیت به تمسخر شیعیان بپردازد؛ چرا برخی فقها و علمای ما این دقت ها را نداشتند؟ آیا به قاعده تسامح و تساهل تکیه کردند، به چه قیمت؟.

حجت الاسلام رنجبر عنوان داشت: در این مقاتل بحثی از زبان حال هم نشده است، بله شعر معمولا تخیل و زبان حال است ولی در برخی منابع شعر تبدیل به واقعیت شده و اصلا گاهی بحث از زبان حال نیست، چراکه خود زبان حال هم معیار دارد و همینطور نمی توان همه گونه ذهنیتی که خودمان داریم با امام نسبت بدهیم.

وی با اشاره به این که نمی توان هر حرف مشکل داری را به اسم زبان حال در جامعه مطرح کرد، خاطرنشان ساخت: همین حرف ها تلقی به قبول می شود و وقتی نسل ها عوض می شود همین متن هایی که باقی مانده می تواند آبروی شیعه را ببرد؛ برخی مطالبی که به بزرگان نسبت داده شده در آینده مشکل ایجاد می کند و اصلا کار درستی نیست.

بررسی مقتل ابومخنف، هشام و نورالعین

عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) عنوان کرد: کتاب های دیگری نیز در نوشته های معاصر به این صورت نگاشته شده است، مثل مقتل ابو مخنف که اخباری عجیب و غریب در آن نقل شده است که به نظر می رسد در هنگام جمع آوری توسط بعدی ها ناشیانه عمل شده است.

وی ابراز داشت: مقتل هشام و ابومخنف به جا نمانده است و مقتل ابومخنف در عصر شیخ مفید هم نبوده است، چون او نیز از هشام نقل کرده است، هرچند نسخه هایی در برخی کتابخانه های خارج از کشور وجود دارد که در اصالت آنها نیز تشکیک وجود دارد.

حجت الاسلام رنجبر با اشاره به کتاب دیگری که در اصالت آن شک وجود دارد کتاب «نورالعین» اسفراینی است، ابراز داشت: رویکرد این مقتل نیز مثل اخبار روضه الشهدا است و گزارش های عجیبی آورده است که نشان می دهد برای دوره صفویه است.

وی در پایان با تأکید بر این که در استناد روضه ها باید از منابع مستند تاریخی عاشورا استفاده کرد، یادآور شد: هدف همه ما اعتلای مذهب شیعه است و باید به گونه ای برخورد کنیم که هر روز بر عظمت این مذهب افزوده شود نه این که خدایی ناکرده وسیله تمسخر را به دست دشمنان بدهیم.

یادآور می شود، در پایان و در خلال این نشست، حاضران سؤالات و ابهامات خود را مطرح کرده و کارشناس نشست به همه این سؤالات پاسخ داد./1330/ز۵۰۴/ی