چند خبر کوتاه از سازمان کتابخانه های آستان قدس رضوی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، نسخه‌های ارزشمند خطي و چاپ سنگي با محوریت دعای عرفه در کتابخانۀ مرکزي آستان قدس رضوي نگهداری می‌شود که شامل متن دعا، ادعیۀ این روز و شرح آن است.

مدیر مخطوطات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان ‌قدس‌ رضوی، با این توضیح که نهم ذی‌الحجه، روز عرفه و روز آغاز مناسک حج است، اعلام کرد: ادعیه و مناجات ویژه‌ای از معصومین علیهم‌السلام برای این روز نقل شده است که مشهورترین آن، دعای امام حسین(ع) مشهور به دعای عرفه است. وی افزود: مجموعۀ ارزشمندي از نسخه‌های ‌خطی و چاپ سنگي شامل دعای روز عرفه، ادعیه، شرح دعای عرفه و مواردی از این دست، در گنجينۀ کتب خطي کتابخانۀ مرکزي آستان ‌قدس ‌رضوي نگهداري مي‌شود.

دکتر علی سوزنچی کاشانی ابتدا به نسخۀ ارزشمندی از اقبال سید‌بن طاووس اشاره کرد که قدیمی‌ترین نسخۀ آن در کتابخانۀ آستان قدس موجود است و تصریح کرد: «دعاء یوم العرفه» به زبان عربی، از نسخه‌های موجود است که در سال 1021 قمری کتابت شده است. خط آن نسخ، عناوین به شنگرف و جلد آن، تیماج مشکی است.

وی افزود: اثر دیگر که قطعه‌ای از «زادالمعاد» علامه مجلسی به همراه دعای عرفۀ سجادیه(ع) است، با عنوان «اعمال روز عرفه» به زبان فارسی در قرن 13 قمری به خط نسخ 15 سطری بر کاغذ نخودی آهارمهره با عناوین به سرخی کتابت شده است.

سوزنچی به نسخه‌ای از ترجمۀ منظوم دعای عرفه به زبان فارسی اشاره و اضافه کرد: این نسخه‌ را علی‌بن حسین خاموش یزدی به نظم درآورده و خودِ ناظم، آن را به خط نستعلیق شکسته بر کاغذ فرنگی به رنگ نخودی کتابت کرده است و دارای جدول به سیاهی است. این نسخه، ترجمۀ دعای حضرت سیدالشهداء(ع) به شعر منظوم فارسی از میرزاعلی‌خان ترجمان متخلص به «خاموش» متوفی 1379 ه.ق در نجف اشرف است که یک بار در نجف در زمان حیات شاعر به نام «رازنامۀ خاموش» به چاپ رسیده و دارای 873 بیت است. این نسخه در خردادماه 1356 به‌دست عباس ترجمان وقف شده است.

وی ادامه داد: نسخه‌ای از دعای عرفه به زبان عربی به‌دست محمدکاظم‌بن محمدحسین موسوی در سال 1334 هجری قمری بر کاغذ نخودی کتابت شده که خط متن و حاشیۀ آن هر دو نستعلیق، اعراب کلمات به سرخی و دارای جلد تیماج است. این نسخه وقفی سیدابوالحسن مرتضوی است.

مدیر مخطوطات کتابخانۀ مرکزی آستان ‌قدس‌ رضوی به نسخه‌ای از شرح دعای عرفه به زبان عربی اشاره کرد که شرحی است تحقیقی بر دعای مأثورۀ عرفه یا موقف منقول از سیدالشهداء(ع) و مشتمل بر حمد و ثناء پروردگار و بیان معارف الهیه است و توضیح داد: این نسخه در قرن14 قمری به‌دست «محمدعلی فاضل» تألیف و در همان زمان به خط نستعلیق تحریری بر کاغذ مشقی کتابت شده است و احمد فاضل آن را در اسفند 1366 وقف حرم رضوی کرد.

سوزنچی در پایان از برخی نسخه‌های چاپ سنگی یاد کرد و گفت: نسخه‌ای با عنوان «ادعیه الطواف، مناسک حج و العمره و دعاء عرفه» به زبان عربی در 97 صفحه به خط نسخ است که به‌دست مرحوم آیت‌الله شمس‌الإشراق در بهمن 86 وقف شده است.

وی از نسخه‌ای به زبان فارسی و اردو با عنوان «تحفه المصلین» به ضمیمۀ نزهه الناظرین الماهرین، خیر الکلام فی مسائل الصیام، کشف المستور عن وجه السحور، هدایه النجدین الی مسائل العیدین و اعتقادنامه نام برد و گفت: این نسخه، در سال 1271 قمری به چاپ رسیده است و دارای حواشی و فهرست در انتهای نسخه است.

مراسم عرفه و قربان در حرم رضوی به روایت اسناد

مجموعه‌ای از اسناد مکتوب در مرکز اسناد آستان ‌قدس‌ رضوی موجود است که چگونگی برگزاری مراسم عرفه و عید قربان را در حرم مطهر رضوی در گذشته‌های دور روایت می‌کند.

کارشناس و مسئول امور نمایه‌سازی مرکز اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌‌ قدس‌‌ رضوی، از وجود مجموعه‌ای از اسناد مکتوب با موضوع عرفه و عید قربان در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات این سازمان خبر داد که از دل این اسناد، می‌توان چگونگی برگزاری مراسم عرفه و عید قربان را در حرم مطهر رضوی در گذشته‌های دور دریافت.

اعظم نظرکرده به قدیمی‌ترین سند روز عرفه اشاره کرد و افزود: این سند تاریخی، به سال ۱۱۶۰ قمری در دورۀ افشاریه است که در آن، خرج سوخت قنادیل روشن در صحن مقدس عتیق و گلدسته‌های دورِ سقاخانه در شب عرفه و عید قربان، محاسبه و پرداخت شده است.

کارشناس مرکز اسناد این سازمان با بیان این‌که مراقبت در امر روشنایی یکی از وظایف خادمان بوده است و آن‌ها از محل موقوفۀ روشنایی، حقوق و مزایا دریافت می‌کردند گفت: یکی از موارد مراقبت این خادمان، روشن نگه‌داشتن شمع‌ها تا صبح شب عرفه بوده است.

وی ادامه داد: در برخی اسناد، هزینه‌ای که به چراغچیان مأمور در شب‌های عرفه، عید قربان و نیمۀ رجب و شعبان ۱۱۶۰ قمری اختصاص یافته است تا قندیل‌های صحن عتیق و گلدسته‌ها را تا صبح روشن نگه‌ دارند، ۱۸ تومان و 2هزار و ۵۰۰ دینار ذکر شده است.

نظرکرده اضافه کرد: در یکی از این اسناد، جهت خرید موم، پیه گداخته و شمع برای روشنایی شب عید اضحی(قربان) و شب عرفۀ سال ۱۱۷۶ قمری، ۲۸ تومان و 7 هزار و ۵۸۰ دینار به حسین ابواب‌جمع‌دار تحویل شده است.

وی در پایان بیان کرد: تنها در دو سند که قدمت آن‌ها به سال ۱۱۷۳ قمری و دورۀ افشاریه برمی‌گردد، از شب عید قربان در کنار یادآوری شب عرفه، با عنوان «عید طواف» نام برده شده است و در این دو سند، به پرداخت مواجب به مؤذّنان در شب عرفه و شب عید طواف اشاره شده است.

نگارۀ فاخر استاد فرشچیان از «رمی جمره» در موزه آستان قدس رضوی

به مناسبت فرارسیدن ایام حج، روز عرفه و عید قربان، تابلوی نگارگری استاد فرشچیان با عنوان «رمی جمره» در تالار استاد فرشچیان موزۀ آستان قدس رضوی به نمایش درآمد.

معاون موزه‌ها و ترویج میراث فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با بیان این‌که یکی از مناسک حج که در سه محل بین مکه و منا معروف به «جمرات ثلاث» انجام می‌شود، پرتاب 21 قطعه سنگ یا ریگ به طرف سه نماد شیطان است، توضیح داد: این مراسم باشکوه که نماد دوری از شیطان و هوای نفس و نزدیکی به درگاه حق است، دست‌مایۀ خلق آثار هنری بسیاری شده است که هنرمندان از سر ارادت و عشق خلق کرده‌اند و از مهم‌ترین این آثار، نگارۀ استاد محمود فرشچیان، با عنوان «رمی جمره (امتحان سخت)» است.

مهدی قیصری‌نیک دربارۀ این اثر فاخر توضیح داد: در این تابلو، حضرت ابراهیم(ع) در حالی که فرزندش اسماعیل را در آغوش گرفته است و در حال پرتاب سنگ به سوی شیطان است، با رنگ‌بندی چشم‌نوازی تصویر شده است.

وی اضافه کرد: استاد فرشچیان این تابلوی نفیس را در سال 1385 خورشیدی به سبک نگارگری، در ابعاد 58 در 83 سانتیمتر از جنس مقوای بدون اسید و با تکنیک اکریلیک به تصویر کشیده است و آن را در سال 1389 با انگیزۀ عشق و ارادت به امام رضا(ع) همچون بسیاری از آثار خود به موزۀ آستان قدس رضوی اهدا کرد.

قیصری‌نیک افزود: در ترکیب‌بندی و فرم این اثر، ترکیبات رنگی متنوعی به کار رفته است که مهم‌ترین آن، استفاده از رنگ‌های سبزمایه به‌عنوان نماد تقدّس و بهره‌گیری از رنگ‌های فرعی سبز برای ایجاد حالت‌های مدرن است.

وی ادامه داد: در زمینۀ پشت تصویر، درخت و گیاه و کوهی که متصل به ابر است مشاهده می‌شود و در مقابل، مکانی که شیطان فرضی حضور دارد و براساس آیات قرآن کریم که شیطان از جنس آتش آفریده شده است، با رنگ‌های آتشین به چشم می‌خورد که این تضاد رنگ‌ها، تناسب موضوع و مفهوم را در پی داشته است.

قیصری‌نیک در پایان تصریح کرد: این اثر فاخر در کنار دیگر آثار اهدایی استاد، در محل تالار استاد فرشچیان موزۀ قرآن و نفایس آستان قدس رضوی واقع در صحن کوثر حرم مطهر رضوی در معرض دید هنردوستان قرار گرفته است.

گفتنی است که طبق روایات، زمانی که حضرت ابراهیم(ع) برای انجام فرمان پروردگار مبنی بر قربانی فرزندش اسماعیل به قربانگاه می‌رفت، شیطان سه بار بر ایشان ظاهر شد و شروع به وسوسه کرد. در این هنگام جبرئیل فرمود که او را سنگ بزن و حضرت با پرتاب هفت قطعه سنگ، شیطان را از خود دور کرد.

200 نسخۀ کهن از «مسلم‌بن عقیل» به 3 زبان در کتابخانه آستان قدس

بیش از 200 نسخۀ خطی و چاپ سنگی با موضوع «مسلم‌بن عقیل» به سه زبان فارسی، عربی و اردو در مرکز نسخ خطی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

مسئول امور مخازن نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از وجود بیش از 200 نسخۀ خطی و چاپ سنگی با موضوع «مسلم‌بن عقیل‌بن ابی‌طالب»، که برخی در زمان حیات مؤلف کتابت شده است، در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی خبر داد.

سیدمحمدرضا فاضل هاشمی در این باره افزود: نسخه‌ای با نام «ده مجلس» در موضوع اخبار و مقتل در سال 1172 هجری قمری به قلم «غلام حسن» کتابت شده که دو مجلس پنجم و ششم آن دربارۀ شهادت امام حسین(ع) و مسلم‌بن عقیل است.

وی تصریح کرد: نسخه‌ای با نام «مجمع المصائب فی نوائب الأطائب» از قریش‌بن محمد حسینی قزوینی در سال 1241 هجری قمری که در زمان حیات مؤلف کتابت شده است، «محرق‌القلوب» ملامهدی نراقی، «نظم الشهدا» به کتابت 1332 و «مجالس» که کاتب و جامع آن «غلام‌حسن» است، چهار نسخۀ دیگری است که مبحثی را به شهادت مسلم‌بن عقیل پرداخته اند.

فاضل هاشمی به دو نسخۀ خطی دیگر اشاره و اضافه کرد: نسخه‌ای با نام «الدمعه الساکبه و المصیبه الراتبه» از آقامحمدباقربن عبدالکریم بهبهانی در سال 1279هجری قمری به قلم ابوالقاسم شریف قزوینی در نجف اشرف کتابت شده و «طوفان البکاء»از جوهری به موضوع شهادت مسلم‌بن عقیل پرداخته است.

وی در پایان به برخی نسخه‌های چاپ سنگی که در بیان سرگذشت و شرح احوال مسلم‌بن عقیل به زبان فارسی و عربی تألیف شده است، اشاره کرد و گفت: «سوانح عمری حضرت مسلم‌بن عقیل» چاپ 1973 میلادی در کراچی، «جناب مسلم‌بن عقیل» از علی‌نقی نقوی نصیرآبادی به زبان اردو که درسال 1956 میلادی در لکنهو به چاپ رسیده و نسخه‌ای با نام «حضرت مسلم‌بن عقیل» چاپ 1378 قمری به زبان اردو، از نسخه‌های چاپ سنگی در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی است./864/ت303/ب1