طنزها و لطایف اخلاقی ادب فارسی در یک اثر

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، به مناسبت روز شعر و ادبیات فارسی، کتابی در زمینه ادبیات فارسی خدمت دوست داران کتاب معرفی می شود.

امروزه طنز دامنه وسیع و گسترده ای یافته است. در یک تعریف کلی، طنز اصیل یا اخلاقی عبارت است از: «هر بیان اعم از گفتار، رفتار، نوشتار و تصویر به ظاهر غیرجدی و بر مبنای لطیفه و مزاح که نمایانگر واقعیتی جدی و رساننده پیامی اصیل باشد.» به عبارت دیگر، هر بیان نغز و لطیف و دل نشین که در واقع به قصد توجه دادن مخاطب به نتیجه ای اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی و... مطرح می شود، طنز نام دارد. این تعریف، همه گفتارها و کردارها، شعرها و نثرها، کاریکاتورها، کارتون های کودکان و فیلم هایی را که با استخدام لطیفه و در قالب شوخی و خنده، درصدد بیان واقعیت ها و حقایق موجود هستند، دربرمی گیرد. بنابراین تعریف، هرچند طنز در ظاهر، غیرجدی است و بر مبنای مزاح و شوخی و لطیفه و خنده استوار است، ولی در باطن، قصدش آگاهی و توجه دادنِ مخاطب به واقعیتی است کاملاً یا بعضاً گریه آور.

طنز از نظر ادبی، سبک و نوعی از ادبیات است که واقعیت های نفس آدمی یا یک گروه و جامعه انسانی را بزرگ تر نشان می دهد و ضمن انتقاد و محکوم کردن بدی ها، زشتی ها و کاستی ها، به تشویق خوبی ها، زیبایی ها و کمالات می پردازد. به عقیده یک نویسنده روسی، طنز، بالاترین درجه نقد و انتقاد ادبی است؛ البته نقد و انتقادی زیرکانه، غیرصریح و دل نشین و نیز انتقادی که چنان جذاب بیان می شود که نه تنها همگان را متوجه و متنبه می سازد، بلکه خطاکاران و مخاطبان اصلی خود را نیز به خود می آورد و به تفکر و اندیشه وامی دارد؛ انتقادی با حفظ حریم ادب و در کمال متانت که حتی در افرادی که از آنها انتقاد شده است، به جای ناراحتی و کینه و رد و انکار شدید، بیداری و توجه و زمینه پذیرش و تسلیم به وجود می آورد.

انتشارات مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران،  کتاب طنزها و لطایف اخلاقی در ادب فارسی، نوشته فاطمه عسگری را به چاپ رسانده است.

ساختار کتاب

کتاب طنزها و لطایف اخلاقی در ادب فارسی، دارای پنج بخش است.

بخش اول: عنوان بخش اول کلیات، است. عناوین در زیر این عنوان عبارت است از: مفهوم شناسی طنز، مفهوم شناسی لطیفه، مفهوم شناسی طنز اخلاقی، تفاوت طنز با طنز اخلاقی، تفاوت طنز اخلاقی با هجو، لطیفه و هزل، آثار سازنده طنزهای اخلاقی، ضرورت پرداختن به طنزهای اخلاقی در رسانه ها.

بخش دوم: اخلاق فردی، عنوان بخش بعدی این کتاب است. عناوین دیگر این بخش عبارت است از: بایدها، نبایدها.

بخش سوم: عنوان اخلاق اجتماعی، بخش سوم این کتاب را تشکیل می دهد. عناوین دیگر این فصل عبارت است از: بایدها، نبایدها.

بخش چهارم: بخش دیگری از این کتاب اخلاق خانوادگی است. عناوین دیگر این بخش: باید ها، نبایدها.

بخش پنجم: زیرنویس ها و کلمات قصار، آخرین بخش این کتاب را تشکیل داده است. عناوین دیگر آن عبارت است از: نثر، نظم.

ویژگی های اثر

1. پرداختن به ادبیات فارسی

2. پرداختن به مسأله طنز و نگاه آن

3. شناخت اخلاق فردی و باید ها و نبایدهای آن

4. شناخت اخلاق اجتماعی و بایدها و نبایدها

5. بررسی اخلاق خانوادگی

برشی از کتاب

در صفحه 21 و 22 این کتاب درباره تفاوت طنز با طنز اخلاقی این مطالب نگاشته شده است:

امروزه، بیشتر اوقات بر هر امر خنده دار، «طنز» اطلاق می شود و طنز در بسیاری از موارد، با مطربی، دلقکی، پوزخند، تمسخر، تحقیر و طعنه های زننده، یکسان انگاشته می شود. هدف چنین طنزی عبارت است از: رسانیدن مخاطب به خنده از سریع ترین راه و با هر وسیله ممکن. در چنین طنزی، هدف، خنداندن است و همه امور دیگر، وسیله. هنگامی که خنده هدف شود، عقل و حکمت و جدیت در بیشتر موارد کنار گذاشته می شود و دلقکی و سبُکی و هرزگی یکه تاز میدان می شود.

در این صورت، طنز تنها وسیله ای برای لذت جویی و گذران بیهوده وقت خواهد بود؛ وسیله ای برای غفلت و بر باد دادن سرمایه عمر. چنین طنزی مانند میوه ای است خوش آب و رنگ با درونی پوسیده و گندیده؛ چون طبلی است پر سر و صدا، ولی توخالی؛ همانند درختی است به ظاهر زیبا و راست قامت، ولی از درون پوسیده و کرم خورده و بی ثمر. چنین اموری که با استفاده از تحقیر، توهین، سرزنش، تمسخر و عیب جویی و هر وسیله دیگر، تنها در پی خنداندن است با معانی لغوی طنز بی تناسب نیست، ولی با معنای «طنز اخلاقی» فرسنگ ها فاصله دارد.

طنز اخلاقی نیز از نظر معنا و مفهوم، با معانی لغوی طنز بی مناسبت نیست، ولی تفاوت های آشکاری با آن دارد؛ طنز اخلاقی اگر زشتی ها و پلیدی های فردی یا اجتماعی را نشانه می رود و کاستی ها و عیب های فرد یا جامعه ای را با بزرگ نمایی آنها هدف می گیرد، مقصودش عیب جویی و تحقیر فرد یا جامعه نیست، بلکه هدفش آگاه ساختن فرد و جامعه از بیماری هایی است که به آن مبتلا شده اند، ولی از آن غافلند. طنز اخلاقی می کوشد با برجسته کردن کاستی ها و زشتی های موجود، همگان را از حقیقت آن آگاه کند و آنان را به سوی درمان بیماری ها و برطرف ساختن کاستی ها و ایرادها برای رسیدن به وضع مطلوب رهنمون شود.

انتشارات مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران کتاب «کتاب طنزها و لطایف اخلاقی در ادب فارسی» را در قطع رقعی و 216 صفحه به چاپ رسانده است.

علاقه‌مندان می‌توانند برای خرید این کتاب به انتشارات مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به آدرس: قم، بلوار محمد امین، جنب صدا و سیمای مرکز قم، مرکز پژوهش‌های صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مراجعه کنند./826/ن601/ق