اگر روحانی نبود!

به گزارش خبرگزاری رسا، افزایش ناگهانی قیمت بنزین در آبان 98 یکی از پرابهام‌ترین وقایع تاریخ جمهوری اسلامی است که اکنون بعد از گذشت بیش از 1.5 سال از وقوع آن به مرور ابعاد جدیدی از آن روشن و شفاف شده است و احتمالا هر چه زمان بیشتر بگذرد اسرار دیگری نیز درباره این واقعه هویدا خواهد شد.

در این رخداد با سه برابر شدن قیمت بنزین در تاریخ 24 آبان ماه 98 که منجر به ایجاد آشوب چند روزه در شهرهای مختلف کشور و کشته شدن حدود 250 نفر شد که بخش زیادی از آنها مردم عادی یا نیروهای نظامی و انتظامی بودند، اشتباهات بزرگی رقم خورد، اشتباهاتی که هنوز مقصران و مسببان آن در یک دادگاه عادلانه نسبت به عملکرد و تصمیمات خود پاسخگو نشده‌اند.

مهم‌ترین خسارت وقایع آبان‌ماه 98 نه در آتش زدن بانک‌ها و پمپ‌بنزین‌ها و خسارت‌های مالی بلکه در ایجاد یک گسست عاطفی بین حکومت و مردمی بود که اکثرا از دهک‌های پایین جامعه بوده و همواره در مقاطع حساس، پشتیبان جمهوری اسلامی ایران بوده‌اند. حال باید از خود پرسید که مقصر اصلی این فجایع بنزینی چه کسی بوده است؟

*چه کسی تصمیم به افزایش قیمت بنزین گرفت، دولت یا سران قوا؟

در پاسخ به این پرسش یک تلقی عمومی وجود دارد مبنی بر اینکه افزایش سه برابری قیمت بنزین و شیوه اجرای این تصمیم در شورای سران قوه به تصویب رسیده است. یعنی سران سه قوه شامل حسن روحانی رئیس جمهور، علی لاریجانی رئیس مجلس و سیدابراهیم رئیسی رئیس قوه قضاییه در جلسه‌ای دور هم جمع شده‌اند و تصمیم گرفتند که با این شیوه اجرا، شبانه قیمت بنزین را افزایش دهند.

لذا این تلقی عمومی که هم‌اکنون بین مردم جامعه وجود دارد طبیعتا آنها را نسبت به رفتار مجموعه حاکمیت ناامید می‌کند، زیرا در این جلسه نه فقط رئیس دولت و مجلس بلکه رئیس قوه قضاییه که از لحاظ سیاسی در طیف سیاسی مقابل دو رئیس قوه مجریه و مقننه است نیز حضور داشتند و در صورت مخالفت با این تصمیم قطعا افزایش قیمت بنزین رقم نمی‌خورد. در نتیجه این سوءبرداشت ایجاد شده است که در ماجرای بنزین همه سران قوا و به تبع آن مسئولین نظام مقصر هستند و همه آنها در حق مردم ظلم کردند. اما آیا این قضاوت منصفانه و بر مبنای اطلاعات صحیح از جزئیات وقایع آبان‌ماه است؟

بر خلاف تلقی رایج و تصویری که دولت روحانی تلاش می‌کند از سازوکار تصمیم‌گیری در این باره ارائه دهد،‌ شواهد جدیدی وجود دارد که نشان می‌دهد در جلسه شورای سران نه افزایش قیمت بنزین و نه شیوه اجرای وحشتناک آن تصویب شده است بلکه تنها چیزی که مصوب این شوراست مربوط به شیوه بازتوزیع منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین بین مردم است. یعنی هم افزایش قیمت بنزین و هم شیوه اجرای این افزایش قیمت توسط دولت تصویب شده است و در جلسه سران قوا اساسا بحثی در این باره مطرح نشده است.

برای بار نخست سیدابراهیم رئیسی کاندیدای فعلی انتخابات ریاست‌جمهوری اواخر هفته گذشته در دانشگاه تهران و همچنین در آخرین مناظره انتخاباتی بین نامزدها که شنبه این هفته برگزار شد، بر این موضوع تاکید کرد که این شورا صرفا درباره نحوه توزیع منابع ناشی از افزایش قیمت بنزین در سال 98 تصمیم گیری کرده است و دولت راسا تصمیم گرفته است که قیمت بنزین را افزایش دهد.

همچنین در تنها مصوبه منتشر شده از دولت درباره افزایش قیمت بنزین که به مصوبه شورای سران قوا ارجاع می‌دهد نیز اذعان می‌کند که موضوع مصوبه شورای سران قوا درباره «نحوه بازتوزیع منابع حاصل از افزایش قیمت بنزین بین خانوارهای مشمول» بوده است. یعنی طبق اسناد و مدارک موجود اساسا افزایش قیمت بنزین و شیوه اجرای این موضوع اصلا در شورای سران مطرح و تصویب نشده است.

خبرگزاری فارس در گزارشی با عنوان «زنگنه اظهارات رئیسی درباره تصمیم‌گیری برای افزایش قیمت بنزین را تکذیب کرد یا تأیید؟» به بررسی این موضوع پرداخته است که بالاخره افزایش قیمت بنزین در کجا مصوب شده است؟ و تصمیم‌گیرنده اصلی آن چه کسی بوده است؟

اما فارغ از موضوع اینکه چه کسی درباره افزایش قیمت بنزین تصمیم‌گیری کرده است که بنابر مستندات دولت تصمیم‌گیر بوده است، موضوع فاجعه ‎بارتر درباره شیوه اجرای این تصمیم بود که در این باره دیگر شکی و تردید و ابهامی از همان ابتدا وجود نداشت که دولت به بدترین شکل ممکن تصمیم خودش را اجرا کرد. بد نیست درباره موضوع شیوه اجرای افزایش قیمت بنزین برگی از وقایع سال 98 را برای بار دیگر ورق بزنیم.

*روایتی از تکذیب‌های مکرر دولت قبل از افزایش ناگهانی قیمت بنزین

شاید بزرگترین اشتباه دولت در ماجرای بنزین در کلمه "دروغ‌گویی" خلاصه شود. از چند ماه قبل از اجرای طرح و متناسب با برنامه‌های مختلف دولت برای اجرایی شدن سهمیه بندی بنزین، خبر افزایش قیمت بنزین چندباری در فضای رسانه‌ای مطرح شد ولی هر بار دولت آن را شدیدا تکذیب می‌کرد و حتی یکبار رسانه‌های منتشر کننده این خبر را دروغگو خواند و تلاش کرد برای آنها پرونده امنیتی درست کند. حتی آخرین باری که موضوع افزایش قیمت بنزین توسط مسئولان وزارت نفت تکذیب شد، یک روز قبل از اجرای آن در آبان ماه همان سال بود.

در این راستا نخستین موضع‌گیری بیژن زنگنه وزیر نفت در تکذیب افزایش قیمت بنزین در 11 اردیبهشت‌ماه 98 و یک روز بعد از انتشار خبر تصمیم دولت به افزایش قیمت بنزین انجام شد. بیژن زنگنه در حاشیه نمایشگاه بین‌المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی ایران در پاسخ به سوالی درباره احتمال آغاز فرایند سهمیه‌بندی بنزین از همان شب یا فرداشب گفت: «دروغ است. آن‌هایی که این سخنان را می‌گویند مانند همیشه دروغ می‌گویند. من زمانش را نمی‌دانم. خود دولت رسماً می گوید. هیچ چیزی هنوز تصویب نشده است».

نکته جالب توجه اینکه پس از تکذیب مسئولین دولتی نسبت به خبر منتشر شده توسط خبرگزاری فارس، شکایتی مبنی بر نشر اکاذیب از این رسانه صورت گرفت که با توجه به مستند بودن خبر، این خبرگزاری از اتهام دولت تبرئه شد. این موضوع بدین معناست که دولت از همان ابتدای سال 98 تصمیم به افزایش قیمت بنزین گرفته بود ولی هر بار بعد از انتشار خبر از رسانه‌ها اجرای آن را انکار کرده است. در نتیجه همین اقدامات چندباره برای افزایش قیمت بنزین نشان می‌دهد که تصمیم افزایش قیمت نیز در دولت و نه در شورای سران قوا اخذ شده بود.

در ادامه سریال تکراری تکذیب‌ها بیژن زنگنه وزیر نفت 31 شهریورماه در حاشیه یک نمایشگاه درباره صحت صحبت‌های جایگاه‌داران مبنی بر افزایش قیمت بنزین و دریافت مبلغی به عنوان حق‌الزحمه برای جایگاه‌داران از مردم می‌گوید: «هیچ برنامه‌ای برای افزایش قیمت بنزین نداریم و قانون نیز اجازه انجام این کار را نداده‌ است». این تکذیب‌های مکرر در حالی بود که نشانه‌هایی از تمایل دولت برای افزایش قیمت بنزین از همان ابتدای سال 98 دیده میشد.

همچنین اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور در تاریخ 29 مهر 98 نیز در انتقاد از خبرهای منتشر شده توسط رسانه‌ها مبنی بر افزایش قیمت بنزین گفت: «در همین ماه‌های اخیر دولت تصمیم گرفت که یک تغییری در نحوه توزیع بنزین انجام شود. ولی ناگهان یک رسانه حکومتی خبری منتشر کرد که دولت می‌خواهد ظرف دو سه روز آینده قیمت بنزین را افزایش دهد. این اتفاق (انتشار خبر) می‌توانست به یکی از بزرگترین بحران کشور و شهر تهران تبدیل شود».

همچنین شهرام رضایی سخنگوی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران در تاریخ 23 آبان ماه سال 98 و یک روز مانده به موعد افزایش ناگهانی قیمت بنزین با تاکید بر اینکه تا این لحظه هیچ تصمیم و برنامه‌ای برای سهمیه بندی بنزین نداریم گفت: «از ابتدای پروژه کارت هوشمند سوخت مقرر شده بود به خودرو سهمیه بدهیم». یعنی افزایش قیمت بنزین موضوعی بود که تا روز قبل از اجرا توسط مسئولین دولتی تکذیب میشد.

البته بعد از افزایش ناگهانی قیمت بنزین عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور در 5 آذر 98  در یک برنامه تلویزیونی عنوان کرد که طرح افزایش قیمت بنزین از چند ماه قبل از آبان 98 در دستور کار قرار گرفته بود که این اظهارات نیز موید این است که تصمیم افزایش قیمت بنزین از ماه‌ها قبل توسط دولت اتخاذ شده بود نه به صورت یک تصمیم ناگهانی توسط شورای سران.

در این راستا رحمانی فضلی می‌گوید: «چند ماه پیش قرار بود این طرح را در یک شب جمعه اجرا کنیم که موضوع روز چهارشنبه لو رفت. توسط یک خبرگزاری به نقل از یکی از مسؤولان این خبر در کشور پخش و صف چند کیلومتری در جایگاه‌های سوخت ایجاد شد. ما به عنوان شورای امنیت کشور مطرح کردیم که امکان اجرا نیست و یکی از نگرانی‌های ما این بود که برخی بنزین را در خانه‌های خود ذخیره‌سازی کنند، از این رو به مردم گفتیم این طرح اجرا نمی‌شود».

در نتیجه در ماجرای بنزین شاهد هستیم که نه تنها دولت مردم را در جریان تصمیم خود نگذاشت بلکه از همان ابتدای سال 98 تصمیم داشت که به صورت ناگهانی قیمت بنزین را افزایش دهد ولی هر بار که با فشار افکار عمومی مواجه میشد آن را تکذیب میکرد و تا یک روز مانده به موعد اجرا نیز در حال تکذیب آن بود. این دروغگویی دولت آسیب جدی به سرمایه اجتماعی نظام بین مردم زد و اعتبار دولت را نیز برای اجرای هر برنامه اصلاحی به طور کامل از بین برد.

* عذر بدتر از گناه دولت در عدم اقناع افکار عمومی در ماجرای بنزین

یکی از مهم‌ترین ایرادات شیوه اجرای دولت در افزایش قیمت بنزین به موضوع عدم اقناع افکار عمومی و اجرای شوک آور طرح بدون بررسی‌های کارشناسی و پیشنهادات آن‌ها برمی‌گردد. این طرح بدون «هیچ» اقدامی برای اقناع افکار عمومی و با اطلاع رسانی شوک آور (یعنی دقیقا در همان لحظه اجرا)، پیاده سازی شد تا مردم کاملا غافلگیر و شوک زده شوند.

همچنین در این طرح دولت با بی‌توجهی به امور بدیهی و تجربه شده‌ای (تجربه سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین در تیرماه 86 و بخصوص آذرماه 89) مثل پرداخت فوری بسته‌های حمایتی، ضرورت اقناع افکار عمومی و همچنین ضرورت عدم اجرای ناگهانی و بدون مقدمه طرح، سهمیه بندی بنزین را به بدترین شکل ممکن اجرا کرد.

در این راستا احمد توکلی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام پیرامون موضع رهبر انقلاب در خصوص وقایع اخیر پس از دو نرخی کردن بنزین گفت: «رهبر انقلاب در پاسخ به رئیس جمهور می‌گویند، اگر می‌خواستید چنین کنید (سه برابر کردن قیمت بنزین)، چند روز زودتر یارانه‌ای را که به مردم وعده داده بودید، به حسابشان واریز می‌کردید. رهبر انقلاب در ادامه تاکید کرده‌اند که حالا هم ظرف یکی دو روز وجه مورد نظر را به حساب مردم واریز کنید».

یعنی در این ماجرا دولت می‌توانست حداقل از تجربه افزایش قیمت بنزین در دولت قبل درس بگیرد و حداقلی‌ترین کار این بود که ابتدا به مردم درباره دلایل اقدامش توضیح دهد، از قبل یارانه را به مردم پرداخت کند و سپس قیمت بنزین را افزایش دهد ولی حتی این کار هم انجام نشد.

سیدابراهیم رئیسی رئیس قوه قضاییه در 27 آبان 98 و چند روز بعد از افزایش قیمت بنزین با بیان اینکه نحوه و شیوه اجرای طرح افزایش قیمت بنزین درست نبود، اظهار داشت: «از مقدمات ضروری اجرای این طرح، اقناع افکار عمومی و اجماع نخبگانی است و هر چه بیشتر باید ابعاد این طرح تبیین شود. در خصوص چنین طرحی طبعا نمایندگان، نخبگان، صاحبنظران و عموم مردم باید در جریان ابعاد گوناگون آن باشند».

نکته جالب توجه اینکه رحمانی فضلی وزیر کشور در پاسخ به انتقادات مطرح شده درباره چرایی عدم اقناع افکار عمومی و اجرای شوک آور طرح اینگونه استدلال می‌کند: «اگر اطلاع رسانی می‌شد مردم به پمپ‌بنزین‌ها هجوم می‌بردند». این موضوع یعنی عذر بدتر از گناه. بدیهی ست که هزینه هجوم مردم به پمپ بنزین‌ها اصلا قابل مقایسه با هزینه های جانی، مالی و اعتباری اتفاقات آبان 98 نیست.

در اجرای این طرح دولت نه تنها مردم بلکه هیچ یک از نمایندگان مجلس نیز تا لحظه آخر از موضوع اطلاع نداشتند درحالیکه در تجربه اصلاح مصرف سوخت در دولت نهم حتی احزاب و نمایندگان اپوزوسیون‌ دولت نیز از افزایش قیمت حامل‎های انرژی اطلاع داشتند. در این راستا صفارهرندی عضو کابینه دولت نهم در بخشی از سخنانش با رجوع به خاطراتش درباره اجرای طرح اصلاح مصرف سوخت در دولت نهم می‌گوید: «رئیس جمهور وقت بنا داشت، چنین طرحی را به تنهایی و با تکیه صرف بر دولت انجام دهد، اما رهبر معظم انقلاب فرمودند این کار صرفا مختص دولت نیست و باید کل نظام پای کار بیاید، مجلس و قوه قضائیه را هم دخیل کنید».

وی ادامه داد: «حتی رهبر انقلاب فرمودند که از این بالاتر صاحب‌نظران در حوزه دانشگاه هم توجیه شوند و حتی اپوزوسیون دولت هم در جریان ماجرا قرار بگیرند. یعنی حتی مخالفان فکری دولت آن‌ها هم باید توجیه شوند. اتفاقا این روش موثر واقع شد و زمانی که طرح به مرحله اجرا درآمد هیچ کس مخالفتی با آن نکرد حتی اپوزیسون دولت».

مقایسه شیوه افزایش قیمت در دولت نهم با دولت دوازدهم ابعاد فاجعه‌بار شیوه حکمرانی دولت را به وضوح آشکار می‌کند. چنانکه قطعا حتی بهترین طرح‌ها و تصمیم‌ها نیز با چنین رویکردی در اجرا تباه می‌شود. البته اگر این طرح دولت از مسیر اقناع افکار عمومی پیش می‌رفت و موضوع در مجلس و محافل تخصصی مطرح میشد، قطعا جامعه کارشناسی با این اقدام مخالفت می‌کرد و حتی طرح‌های بهتری را برای بازتوزیع منابع یارانه‌ای به مردم پیشنهاد میداد. چنانکه حتی بعضی از این طرح‌ها نیز از جمله طرح اندیشکده حکمرانی شریف برای بازتوزیع عادلانه بنزین به دولت پیشنهاد شد ولی مسئولین دولتی اعتقادی به حذف یارانه افراد ثروتمند و دهک‌های بالای جامعه نداشتند.

اجرای این طرح بقدری سریع و بدون برنامه توسط دولت انجام شد که موضوعاتی مثل توسعه CNG به عنوان سوخت جایگزین بنزین نیز ماه‌ها بعد از افزایش قیمت بنزین در دستور کار قرار گرفت. درحالیکه اگر دولت از ابتدای سال 98 تصمیم به افزایش قیمت بنزین گرفته بود حداقل می‌توانست از ابتدای سال با حمایت ویژه از صنعت CNG بخشی از تقاضای سوخت مردم را از بنزین به CNG تغییر دهد تا شوک افزایش قیمت بنزین تاثیر کمتری بر معیشت مردم بگذارد، کاری که توسط دولت نهم و دهم جهت زمینه‌سازی برای اصلاح قیمت بنزین و کاهش فشارهای ناشی از آن انجام شده بود.

*تمسخر افکار عمومی با توضیحات «صبح جمعه‌ای»

اما در بحث شیوه اجرا، اشتباهات دولت تنها به دروغگویی و عدم اقناع افکار عمومی خلاصه نمی‌شود بلکه بدتر از آنها مردم شاهد مسخره کردن افکار عمومی با طرح ادعاهای غیرواقعی برای فرار از مسئولیت بودند. به بیان دیگر رئیس جمهور با طرح این ادعا که از زمان اجرای طرح سهمیه بندی بنزین مطلع نبودم و صبح جمعه فهمیدم، عملا افکار عمومی را مسخره کرد.

حسن روحانی رئیس جمهور بعد از افزایش ناگهانی قیمت بنزین در جلسه شورای اداری استان آذربایجان شرقی گفت: «من هم مثل همه مردم ایران مطلع شدم که صبح جمعه قیمت بنزین تغییر کرده است چرا که من هم این طرح را به شورای امنیت واگذار کرده بودم و به آنها گفته بودم که زمانش را به من نگویید چرا که این مصوبه در جلسه سران قوا مصوب شده است».

رئیس جمهور با بیان اینکه نحوه و زمان اجرای سهمیه‌بندی بنزین را به وزیر کشور و شورای عالی امنیت ملی واگذار شده بود، اظهار داشت: «به آنها گفتم که نحوه تبلیغات، برنامه‌ریزی و اجرای آن را خودتان مدیریت کنید. با صداوسیما هماهنگ باشید و هر زمانی را که مناسب دیدید آن را اجرا کنید و تأکید کردم که حتی زمان اجرای آن را به من هم نگویید و خود من هم همزمان با مردم متوجه اجرای این طرح شدم».

البته چندی بعد این اظهارات رئیس جمهور مبنی بر بی‌اطلاعی از افزایش قیمت بنزین توسط معاون سیاسی وزیر کشور تکذیب شد. جمال عرف معاون سیاسی وزیر کشور درباره اظهارات رئیس جمهور درباره بی اطلاعی اش از زمان اجرای افزایش قیمت بنزین، اظهار کرد: «روز چهارشنبه قبل از اجرای طرح، وزیر کشور گزارشی در این زمینه در جلسه هیات دولت ارائه می کند. به نظر من رئیس جمهور خواست بگوید آنقدر به شورای امنیت کشور و وزیر کشور اعتماد دارد که صفر تا صد اجرای طرح را به شورای امنیت کشور و وزیر کشور تحویل داده است».

در مجموع دولت با اجرای فاجعه بار طرح افزایش قیمت بنزین و سکوت درباره دلایل خود برای اجرای این طرح در روزهای ابتدایی، موجب شد تا رهبر انقلاب برای اداره امور کشور راسا به موضوع ورود پیدا کنند و عملا در فضای افکار عمومی، هزینه این تصمیم دولت و شورای سران قوا که به بدترین شکل ممکن اجرایی شده بود، را ایشان بر عهده گرفتند. این موضوع در حالی است که هم تصمیم افزایش قیمت بنزین و هم شیوه اجرای فاجعه‌بار آن عملا توسط دولت انجام شده بود.