نقش اسباب بازی‌ها در رشد کودک، بیشتر از هر وسیله دیگری است

برای همین است که باید بگوییم بر خلاف تصور که انتخاب اسباب‌ بازی، فرآیندی به ظاهر ساده و معمولی است، اتفاقا ماجرایی پیچیده و نیازمند دقت است؛ چنان که لازم است به ویژگی‌ها و معیارهای مختلفی دقت کرد تا بتوانیم اسباب‌بازی مناسبی برای فرزندمان بخریم و البته از آن مهم‌تر، برخی اسباب‌بازی‌ها را هم نخریم. حالا چیستی و چگونگی این روند، موضوعی است که آن را با برخی روان‌شناسان کودک در میان گذاشتیم و اتفاقا پاسخ‌های خوبی گرفتیم.

توجه به جنسیت؛ مهم اما عاقلانه

اشتباه نکنید؛ در حال حاضر بسیــــــــــاری از روان‌شـــــــــــناسان کودک معتقدند که بهتر است مرزبندی‌ های میان دختران و پسران را برداریم و آنها را محدود به اسباب‌بازی‌های مشخصی نکنیم.

در واقع این جمله که «عه! مگه تو دختری؟» یا برعکس، جمله مناسبی برای کودکان هنگام خرید و انتخاب اسباب‌ بازی نیست.

ممکن است دختری به فوتبال علاقه داشته باشد و پسری توجه‌اش به وسایل آشپزی جمع شود. برای همین است که این دسته‌بندی اسباب‌بازی‌ها و حتی رنگ‌ها به دخترانه و پسرانه اقدام مناسبی نیست.در واقع ماجرا این است که پیش از هرگونه ابراز علاقه، نباید این مرزبندی‌ها را برایشان پررنگ کنیم؛ اما طبیعتا و طبق ذات وجودی بچه‌ها، آنها خودشان به سمت اسباب‌بازی‌هایی کشیده می‌شوند که در وجودشان نهفته است.

پسربچه‌ها به دنبال بازی‌هایی هستند که هیجان بالایی داشته یا نیاز به قدرت دارد و می‌توانند انرژی‌شان را تخلیه کنند و دخترها هم معمولا بازی‌های ساکن و آرام را انتخاب می‌کنند. پس اگر قرار به انتخاب اسباب‌بازی برای فرزندمان باشد، باید توجه به جنسیت او داشته باشیم اما نه پیش از ابراز تمایلات و علاقه او و صرفا چون تو پسر هستی، نمی‌توانی عروسک برداری و باید حتما ماشین انتخاب کنی! اجازه بدهید جریان طبیعی وجودش، او را به ســـــمت علاقـــــــــه‌اش هدایت‌کند.

اصل اول: ایمنی

حواستان را ششدانگ جمع کنید که هنگام خرید اسباب‌ بازی، دور وسایلی که نوک تیز دارند و آنقدر ریز هستند که قابلیت قورت‌دادن برای کودکان یکی دو ساله دارند را خط قرمز بکشید. حالا همین موضوع ایمنی را از سنین یکی دو سالگی ادامه بدهید و حتی به دوران نوجوانی هم برسید. در واقع پیش از خرید کردن، همه ابعاد و جنبه‌های وسیله از نظر ایمنی مخصوص به سنین مختلف را به طور جدی در نظر بگیرید و بعد به سراغ ابعاد دیگر سرگرمی و آموزش آن بروید.

برخی وسایل جنبه کشف و اختراع برای نوجوانان دارند اما با سیم و برق و آب و ابزارهایی که نیاز به دقت بالایی دارند، سر و کار دارند؛ برای همین بهتر است از هرچیزی که احتمال کوچک‌ترین خطری، حتی برای نوجوان ۱۱، ۱۲‌ساله‌مان دارد، دوری کنیم و به سراغ کم‌خطرهایشان برویم.

سن و سال را دریابید

یکی از اساسی‌ترین معیارها برای انتخاب یک اسباب‌ بازی مناسب برای کودکان، در نظر گرفتن دقیق سن او و ویژگی‌های مختص به بازه سنی کودک است. معیاری که از اولین ماه‌های تولد قابل توجه است و باید در نظر گرفته شود و اهمیت آن تا سنین نوجوانی هم ادامه خواهد داشت. برای مثال نوزادان در دو سه ماهگی به وسایلی که نوری از خودشان بروز می‌دهند یا صدایی تولید می‌کنند توجه دارند، چرا که این دو ویژگی از ادراکی است که برای نوزادی در این سن ملموس است.

مشاوران کودک معتقدند که بهتر است در تمام سن و سال به همین ترتیب پیش برویم و با توجه به شناختی که در اثر مطالعه، نسبت به توانایی‌های هر سن به دست آورده‌ایم، اسباب‌بازی بخریم. مثلا در شش ماهگی که نوزاد توانایی دست گرفتن اجسام را دارم، به جغجغه‌های هیجان‌انگیز روی بیاوریم. ضمن این‌که از سن یک سالگی به بعد هم باید بر روی اسباب‌بازی‌هایی تمرکز کنیم که به تقویت کلام و گسترش دایره لغات کودک کمک می‌کند.

عروسک‌هایی که به کودک توانایی برقراری ارتباط می‌دهد و باعث می‌شود کودک با آنها همکلام شود و در نقش خاصی فرو برود هم برای سنین دو سالگی به بعد است. در این سن کودک تقریبا می‌تواند احساسات و هیجانات را تشخیص دهد اما کنترلی بر آنها ندارد. بنابراین چنین وسایلی می‌تواند شخصیت عاطفی و حسی کودک را تقویت کند.

برای مثال اسباب‌بازی‌هایی را تهیه کنید که به او حس استقلال می‌دهد یا عروسک‌هایی که با آنها نقش بازی کرده یا صحبت کند. این روندی است که در سنین نوجوانی هم جواب می‌دهد و توجه به نیازهای یک نوجوان می‌تواند ما را به انتخاب یک ابزار سرگرمی مناسب برساند.

به صورت کلی، توجه به سن و سال بهترین کمک و راهنما برای انتخاب یک اسباب‌بازی مناسب، مفید و البته سرگرم‌کننده برای والدینی است که به دنبال خرید وسایل برای فرزندشان هستند.

روزهای پیش از دبستان

از آنجا که بهتر است بچه‌ها به طور ناگهانی وارد محیط تحصیل و یادگیری و آموزش نشوند، اسباب‌بازی‌هایی که چیزی به آنها یاد می‌دهد، بهترین انتخاب برای کودکانی است که در آستانه ورود به دوره تحصیلی هستند.

پازل اعداد و حروف، وسیله‌هایی برای نوشتن و کشیدن مانند انواع تخته وایت برد یا گچی، اسباب‌بازی‌های ساختنی و کاردستی برای تقویت خلاقیت، لگو و... برخی از این اسباب‌بازی‌ها هستند که بدون توجه به جنسیت می‌تواند برای بچه‌ها بسیار جالب و هیجان‌انگیز باشد.

برخی از انواع اسباب‌بازی‌هایی که با اشکال مختلف و حتی به صورت موزیکال، کلمات آشنای زبان انگلیسی را به کودک یاد می‌دهد هم انتخاب‌های مناسبی برای گسترش دایره اطلاعات کودک است؛ اطلاعاتی که در محیط خشک و سختگیرانه آموزشی بلکه در قالب بازی و سرگرمی به او داده می‌شود و اتفاقا خود کودک هم بسیار مشتاق است و از این‌که آموخته‌های جدیدش را به دیگران نشان بدهد، خوشحال می‌شود.

بساز و خلق کن

اسباب‌ بازی‌ های ساختنی را حسابی دریابید. این دسته از اسباب‌بازی‌ها، به همه کودکان در هر سن و سالی، اعتماد به نفس می‌دهد و این باور را در وجودشان پررنگ می‌کند که می‌توانند کاری بزرگ و چشمگیر مانند ساختن یک خانه لگویی انجام بدهند.

رنگ‌های انگشتی و وسایل نقاشی هم دست کمی از خانه‌سازی ندارند و حس خلق یک تصویر و روی کاغذ آوردن آن چیزی که در ذهن کودکان است، می‌تواند دنیایشان را بزرگ‌تر و تماشایی‌تر کند. برای همین است که روان‌شناسان کودک توصیه می‌کنند که از تهیه اسباب و وسایلی که فرصت ساختن به بچه‌ها می‌دهند غافل نشوید.

چنین اسباب‌بازی‌هایی هم با توجه به رنگ و لعابی که دارند کودکان را جذب می‌کنند و هم آنقدر سرگرم‌کننده هستند که کودک را به ادامه بازی و تلاش برای به نتیجه‌رسیدن مشتاق‌می‌کند.

کتاب‌ها را بگنجانید

بهتر است از همان روزهای نوزادی، کتاب‌ها را هم در دسته اسباب‌بازی‌های مورد علاقه کودک‌تان بگنجانید. کتاب‌هایی که با تصاویر بزرگ و کوچک و رنگی و جذاب، می‌توانند اسبابی همیشگی برای سرگرمی فرزندتان در سنین مختلف باشند. کتاب‌های موزیکال، کتاب‌های برجسته و انواع و اقسام کتاب‌ها که به شکل‌های گوناگون، داستان و قصه‌ای را برای کودک بیان می‌کند.

آن‌وقت است که چنین کودکانی که از روزهای نوزادی با کتاب بزرگ شده‌اند، در سنین سه چهار سالگی هم بدون شنیدن قصه و داستان خواب‌شان نمی‌برد و در زمانی که وارد دوره تحصیل می‌شوند، خودشان به خواندن کتاب روی می‌آورند. در واقع کتاب همان وسیله‌ای است که هم سرگرم‌کننده است و هم بدون شک، چیزی اضافه بر دانسته‌های قبلی کودک، به او اضافه می‌کند و خب چه چیزی بهتر از این؛ یک تیر و چند نشان واقعی.

بازی‌ های متحرک

اسباب‌بازی‌های ورزشی، یکی دیگر از توصیه‌های جدید متخصصان برای ابزار مناسب سرگرمی کودکان هستند. این طور که معلوم است، فارغ از در نظر گرفتن دختر و پسر بودن، بازی‌هایی که کودک را به تحرکات چارچوب‌دار وا می‌دارد، می‌توانند گزینه‌های مناسبی برای انتخاب و خرید اسباب‌بازی باشند؛ چرا که کودک از همان سنین کودکی با ورزش کردن یا حتی رقابت کردن آشنا می‌شود.

در واقع در اختیار گذاشتن وسایلی که کودک را به ورزش وا می‌دارد، خیلی بهتر از بازی‌های کامپیوتری است که ساعت‌ها او را در یک‌جا ساکن نگه می‌دارد و علاوه بر درگیرکردن ذهنش، سلامت جسمی او را هم به خطر می‌اندازد. وسایلی مانند تور بسکتبال، صفحه دارت، توپ والیبال، فوتبال دستی و... می‌تواند علاوه بر سرگرمی، کودک را به تحرک مجبور کند؛ یک اجبار دوست‌داشتنی.

اینها را نخرید

اسباب‌بازی‌های پرسر و صدا، از آن دسته وسایلی است که با گذشت زمان کوتاهی، هم باعث خدشه‌دارشدن آرامش والدین می‌شوند و هم می‌توانند تمرکز کودک را بر هم بزنند و هیجانات کاذب به او بدهند. بهتر است راه میانه را در پیش بگیریم و اگر وسیله‌ای، از خودش صدایی هم تولید می‌کند، در حد متعادل بوده و خیلی نوای گوشخراشی نداشته باشد.

اسباب‌بازی‌های خشن هم یکی دیگر از دسته اسباب‌بازی‌هایی است که در مطالعاتی که در این حوزه انجام شده، رد و تاکید شده است که از این دسته وسایل مانند خنجر و شمشیر و... دوری کنیم. البته بهتر است روحیه پلیسی یا مدافعانه برخی از پسربچه‌ها را در نظر بگیریم اما هرچه چهارچوب‌دارتر، بهتر. این‌طور که مشخص است، اسباب‌بازی‌های خشن، باعث بی‌قراری و اضطراب کودکان می‌شوند، حتی اگر خودش اصرار بر داشتن آن وسیله داشته باشند.

در نهایت هم سراغ اسباب‌های بازی‌هایی که حاوی مواد شیمیایی هستند، نروید؛ اسباب‌بازی‌هایی مانند برخی ابزار آرایشی که با سرب تهیه شده یا حتی اسلایم، از آن دسته وسایلی است که می‌توانند باعث به خطرافتادن سلامت پوستی کودکان شوند.

بازی‌ های ویدئویی

نه این‌که بد باشد اما صرف وقت زیاد پای کنسول‌های بازی، سلامت کودکان در هر سن و سالی را به خطر می‌اندازد؛ خطراتی که می‌تواند سلامت چشم، ستون فقرات و... را نشانه بگیرد.

در واقع نشستن مداوم در یک مکان و انجام طولانی‌مدت بازی‌های ویدئویی می‌تواند باعث افزایش چاقی، ضعف عضلات و مفاصل، بی‌حس شدن دست و انگشتان شود و خب ضعف بینایی هم که از عوارض مشهود این دسته از بازی‌ها است. برای همین است که توصیه متخصصان حوزه کودک و نوجوان، محدود کردن استفاده از این نوع ابزارها است؛ هرچقدر که می‌توانید.

در واقع مشغول شدن به یک بازی کامپیوتری، آن هم به تنهایی و در یک اتاق در بسته، مهارت‌های اجتماعی کودک را هم به خطر می‌اندازد. البته به این صورت نباشد که او را از داشتن زمان و مکانی مشخص برای گذراندن وقتش به تنهایی محروم کنید اما ایجاد قوانین، می‌تواند به شما در بهتر مدیریت کردن نحوه استفاده از این ابزار کمک کند.

اسباب‌ بازی کمتر، زندگی بیشتر

در نهایت و فارغ از این‌که می‌توانیم ابزارها و وسایلی برای کودک فراهم کنیم که او را به ساختن و تفکر وادارد و او را در جهت رشد بهتر هدایت کند، فراموش نکنیم که ریخت و پاش زیادی برای اسباب‌بازی در اطراف کودک، منجر به رشد زیاد او نمی‌شود. چرا که هرچه اسباب‌بازی کمتری در اختیار کودک باشد، بیشتر یاد می‌گیرد با اشیایی که به صورت طبیعی در اطرافش وجود دارد، سرگرم شود؛ حتی یک تکه چوب.

از طرف دیگر، کودک باید بداند که نمی‌تواند هر موقع که اراده کرد، به اسباب بازی جدیدی دست پیدا کند. او باید یاد بگیرد از وسایلی که دارد به خوبی مراقبت کند چرا که اگر خراب شود، ممکن است تا مدت‌ها امکان خرید دوباره آن وسیله را نداشته باشد.

ضمن این‌که خلوت بودن دور و اطراف کودک از اسباب‌بازی، او را مشتاق به سرگرم‌شدن با هم سن و سال‌هایش می‌کند. البته در شرایط فعلی زندگی‌های امروز، کودکان هم‌سن و سالان زیادی در اطراف‌شان ندارند اما به هر حال فراهم کردن شرایطی برای رشد اجتماعی و برقراری مهارت‌های اجتماعی، امکانی است که خلوت بودن اطراف کودک از اسباب‌بازی‌هایی مانند کنسول بازی و... به او می‌دهد.

نرگس خانعلی‌ زاده - روزنامه نگار / ضمیمه چاردیواری روزنامه جام جم