غفلت، فراتر از امور مادی است

به نظر من قرآن در این آیه دو کار انجام داده است؛ اول این‌که یک نوع ابزار شناخت جدید به نام دل معرفی می‌کند که علوم طبیعی و تجربی دست‌کم با نگرش دهری و تجربی تصدیق نمی‌شد.

دوم حواس پنجگانه را به دو قسم تقسیم کرده است؛ گوش و چشم را در کنار دل قرار داده و فقدان این سه را در دنیا موجب غفلت و در آخرت موجب خسران معرفی کرده است.‌

می‌دانیم از مجموع آیات قرآن چنین بر می‌آید که حواس پنجگانه به اضافه دل و نیز عقل از نظر قرآن، ابزار شناخت جهان پیرامون هستند. اما خدا کسانی را که بر حقیقت یعنی وجود اموری فراتر از حیات دنیوی پرده انکار می‌کشند از مهر و موم شدن دل و گوش و چشم خبر می‌دهد و چنین فردی را غافل در دنیا و بازنده در آخرت معرفی می‌کند.

میان غفلت و جهل نیز طبق آیه مزبور می‌توان تفاوت قائل شد. غفلت، ناآگاهی ناشی از فقدان ابزار شناخت سه‌گانه دل و دیده و گوش است. جهل، اما ناآگاهی ناشی از فقدان حواس چشایی، لامسه و بویایی است.

با این توضیحات می‌توان با استناد به آیه دیگری که می‌گوید «ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسولا» گوش و چشم و دل مسوول اعمال ما هستند، نتیجه گرفت انسان غافل در دنیا و بازنده در آخرت، کسی است که در زندگی دنیوی‌اش فقط بخورد و ببوید و بچشد و دل و دیده و گوش او بر ندای حقیقت بسته بماند.

دیدن نشانه‌های الهی با چشم و شنیدن کلام خدا و دل‌دادن به صدای پنهان هستی یعنی عقلانیت شهودی که غفلت‌زدا بوده و ترکیب عقل استدلالی است با چشایی، بویایی و لامسه و درنهایت جهالت‌زدایی. جهل معطوف به امور مادی است و غفلت امری فراتر از جهل به امور مادی است که شامل نادیده‌گرفتن و کفر‌ورزیدن به وجود جهانی دیگر است.

دین‌های عرفان بنیاد مانند هندوئیسم، غفلت یا ایگنورانس را مهم‌ترین مشکل انسان می‌دانند و با این برداشت از آیه به نظر می‌رسد اسلام بیش از همه دین شناختی معطوف به زدودن غفلت از انسان در این جهان است. «رب ارنی الاشیاء کما هی» خدایا اشیای موجود اطراف ما را آن گونه که هستند به ما نشان بده و این معنایش علم یافتن در مقابل جهل نبوده بلکه غفلت‌زدایی است. یعنی خدا کاری کند که دل و دیده و شنوایی ما به حقیقت هستی آگاه شود و غفلت دنیوی، زدوده و خسارت اخروی، منتفی گردد.

 

باقر طالبی دارابی استادیار گروه دین‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب / به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از روزنامه جام جم