شماره 143 فصلنامه علمی «تاریخ اسلام و ایران» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، صد و چهل و سومین شماره فصلنامه علمی «تاریخ اسلام و ایران» به صاحب امتیازی دانشگاه الزهرا با مدیر مسؤولی اسماعیل حسن زاده و سردبیری علیمحمد ولوی منتشر شد.

این فصلنامه در 7 مقاله منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است

بررسی چالش‌ها و روش‌های متغیر تصویب بودجه در ایران(از مشروطه تا پایان حکومت قاجاریه)

حسین احمدی رهبریان؛ مقصودعلی صادقی

چکیده: با انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی، انتظار می‌رفت که با تصویب بودجه به‌عنوان مهم‌ترین سند مالی کشور، تحول مثبتی در ساختار مالی ایران نسبت به قبل از مشروطه ایجاد شود. روش تصویب بودجه در قانون اساسی مشخص شده بود، اما با چالش‌ها و موانع زیادی مواجه شد؛ بنابراین سؤال تحقیق این است که روش‌ها و چالش‌های تصویب بودجه چه بود و این روش‌ها تا چه اندازه با اصول بودجۀ مدرن و قانون اساسی مطابقت داشت. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که مجلس نتوانست حتی یک بودجه در طول بیست سال از مشروطه تا انقراض قاجار مطابق با قانون اساسی و اصول بودجۀ مدرن به تصویب برساند. از عوامل مهم تصویب‌نشدن بودجه می‌توان به مواردی چون جدیت نداشتن دولت در ارائۀ بودجه، بی‌ثباتی دولت‌ها، دخالت عوامل خارجی و تعطیلی مجلس اشاره کرد. با این حال دولت و مجلس با توجه به چالش‌هایی که با آن مواجه بودند، روش‌های دیگری برای تصویب بودجه ارائه کردند. مجلس اول در مرحلۀ گذار از بودجه‌نویسی سنتی به نو بود که عملاً همان روش بودجه‌نویسی سنتی را به‌صورت ناقص دنبال کرد. دولت در دورۀ مجلس دوم، بودجۀ ناقصی را تهیه کرد که به تصویب مجلس نرسید و در دورۀ مجلس سوم، دولت نتوانست بودجه‌ای را به مجلس ارائه دهد. در دورۀ چهارم و پنجم، مجلس با دولت همراهی بیشتری نشان داد و مجلس با روش‌های چهاردیواری و یک دوازدهم، بودجه‌ها را به تصویب رساند. روش تهیه و گردآوری تحقیق، اسنادی و کتابخانه‌ای است و با رویکرد توصیفی‌تحلیلی چالش‌ها و روش‌های متغیر تصویب بودجه را بررسی می‌کند.

فرمانروایی ساسانیان بر سوریه در دورۀ خسرو پرویز (628-604م)

احمد الحواط؛ محمد تقی ایمان پور

چکیده: حاکمیت ساسانیان بر سوریه در دوران خسرو پرویز(۶۲۸- ۶۰۴ م) یکی از موضوعات بحث‌شده بین پژوهشگران تاریخ باستان در طول صد سال گذشته بوده است. بسیاری از آنان دوران فرمانروایی ساسانیان بر سوریه در زمان خسرو پرویز را دورۀ فروپاشی نهادها و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی سرزمین سوریه می‌دانند و آن را بسیار منفی و مخرب معرفی کرده‌اند. در این مقاله تلاش شد برخلاف نظر رایج و بر اساس شواهد تاریخی و با استفاده از منابع نوشتاری و داده‌های باستان‌شناسی نشان داده شود که فرمانروایی ساسانیان بر سوریه سبب فروپاشی ساختارهای اداری، اجتماعی‌فرهنگی و اقتصادی این سرزمین نشد و ساختارهای پیشین با مختصر تغییرات ادامه پیدا کرد. ساسانیان با سلطۀ نظامی بر این سرزمین، ساختار اداری و نظم پیشین را با اندکی تغییرات دوباره سازماندهی کردند. هر چند آنان مدیریت سیاسی و نظامی را خود بر عهده گرفتند، مدیریت مالی و مدنی این سرزمین همچنان در کنترل اشراف محلی شهری و رهبران دینی باقی ماند. این پژوهش به‌گونۀ توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از شیوۀ‌ پژوهش‌های تاریخی انجام گرفته است.

فرّه بانوگِ گیهان/ هزار نوروز و مهرگان

شهرام جلیلیان

چکیده: در منابع عربی سده‌های نخستین اسلامی، گهگاه واژه‌ها یا عبارت‌هایی به زبان‌های پهلوی (فارسی میانه) یا فارسی دری آمده است که برای پژوهش دربارۀ تاریخ تکوین زبان فارسی ارزش فراوانی دارند. یک نمونه از این منابع، کتاب ارزشمند نِهایَهُ الأِرَب فی اَخبارِ الفُرسِ وَ العَرَبِ است که تاریخ تألیف آن، نام نویسندۀ متن عربی و نیز مترجم آن به زبان فارسی، همگی ناشناخته‌اند. نویسندۀ ناشناختۀ این کتاب، گاه واژه‌ها یا عبارت‌هایی را به زبان پهلوی یا فارسی می‌آورد که در نوع خود کمیاب و البته از نظر زبانی و تاریخی بسیار سودمند است و یکی از آنها بازگویی نوشتۀ فارسی روی سکه‌های درهم و دینار شاهبانو همای چهرآزاد کیانی است که در آن آمده است: بخر (= بخور) بانو جهان هزار سال نوروز و مهرجان. پیش از این پژوهندگان تاریخ زبان فارسی، با اشاره به اسطوره‌ای بودن همای چهرآزاد، این نوشته را یکی از شعرهای هجایی دورۀ ساسانیان انگاشته‌اند که احتمالاً در دورۀ بوران (631-630م)، دختر خسرو دوم (628-590م) سروده شده است. در این پژوهش تلاش شد با نگاه دوباره‌ای به گزارش نِهایَهُ الأِرَب و نیز نوشتۀ روی سکه‌های ساسانیان، پیشنهاد تازه‌ای دربارۀ کاربرد این نوشته و مفهوم آن مطرح شود و نشان داده شد که این نوشته احتمالاً پژواکی از نوشتۀ سکه‌های درهم و دینار شاهبانو بوران است.

ارزیابی انتقادی خوانش عقل‌ستیزانه از اخباریان

مهدی حسین زاده یزدی؛ کوشا وطن خواه

چکیده: مکتب فقهی اخباری در سدۀ یازدهم هجری درون نظام فقاهت امامیه پدید آمد و منشأ تحول‌های فراوانی در تاریخ اجتهاد امامیه شد، به‌طوری که در اغلب پژوهش‌های مرتبط با تاریخ ایران، فصلی به منازعۀ اصولی-اخباری اختصاص داده شده است. محققان متعددی از رشته‌های مختلف در شکل‌گیری حوزۀ مطالعاتی اخباری‌پژوهی مشارکت داشته‌اند که به‌رغم تفاوت دیدگاه و گوناگونی حوزه‌های پژوهشی چند مضمون مشترک در آرای آنها مشخص است که «عقل‌ستیزی اخباریان» از مشهورترین آنهاست و به اشکال مختلف در ادبیات نظری‌پژوهشی این حوزه بازتولید می‌‌‌‌شود؛ از جمله اینکه اخباریان علاوه بر علم اصول‌ فقه با فلسفه، کلام و عرفان نظری و در سطحی بالاتر با هر شکل از استدلال منطقی مخالف‌ بوده‌اند و گاه گامی فراتر نهاده آنان را از اساس مخالف تفکر دانسته‌اند. گروهی با نسبت دادن ویژگی‌های ذاتی به این مکتب آن را معادل کم‌تحرکی اندیشه‌ای انگاشته‌اند و بعضی دیگر گفته‌اند اندیشۀ اخباری به کار فرونشاندن مخالفت‌های مردمی در سال‌‌های پایانی دورۀ صفوی می‌آمده است. گروهی از محققان نیز این مکتب را مشابه سلفی‌گری و نص‌گرایی دانسته‌‌اند. در این مقاله با هدف ترسیم مختصات خوانش عقل‌‌ستیزانه از اخباریان، با استفاده از روش اسنادی و تحلیل متنی، آرای هفت صاحب‌‌نظر تجزیه و تحلیل، مقوله‌‌بندی و بررسی انتقادی شده است؛ افرادی که به‌نحوی در شکل‌‌گیری، توسعه و بازتولید خوانش عقل‌‌ستیزانۀ نظریۀ اخباری سهمی داشته‌‌اند. یافتۀ این تحقیق آن است که در تمام آثار پژوهشی این حوزه خوانش ویژه‌‌ای از مضمون نظریۀ اخباری محوریت دارد که می‌‌توان آن را «تِم عقل‌ستیزی» نامید. در این پژوهش با نقادی این خوانش عقل‌‌ستیزانه سعی شد الگوی جدیدی برای اخباری‌پژوهی معرفی شود.

انگیزه‌‌ها و اهداف تأسیس کنسولگری بریتانیا در مشهد در عصر قاجار

رضا صحت منش

چکیده: انگلستان و روسیه در دورۀ قاجار، بر اساس امتیاز دولت کامله‌‌الوداد، در ایران کنسولگری تأسیس کردند. کنسولگری معمولاً با اهداف بازرگانی ایجاد می‌‌شد، اما گزارش‌‌ها و فعالیت‌های چنین مؤسساتی بسیار فراتر از انگیزه‌‌ها و اهداف تجاری بود. این پژوهش به بحث دربارۀ کنسولگری بریتانیا در مشهد می‌پردازد و به‌دنبال پاسخی برای این سؤال است که کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس چه انگیزه‌‌ها و اهدافی تأسیس شد. با بررسی منابع، این فرضیه مطرح شد که کنسولگری بریتانیا در مشهد بر اساس اهداف تجاری و سیاسی و در جهت پایش اقدامات روسیه در این منطقه ایجاد شد، اما فراتر از آن دارای کارکردهای فراگیر اطلاعاتی، امنیتی و اجرایی در ایالت خراسان بود. داده‌‌های پژوهش با ابزار کتابخانه‌‌ای، از منابع تاریخی و نیز دو دسته اسناد فارسی و انگلیسی، به دست آمد و با روش تبیین علّی، در چارچوب رقابت بریتانیا و روسیه، بحث شد. نتایج بحث حاکی از آن است که کارگزاران بریتانیا در رقابت با روسیه، در مشهد کنسولگری ایجاد کردند. انگلیسی‌‌ها در پوشش کنسولگری در مشهد، یک شبکۀ اطلاعاتی به وجود آوردند که قصد آن پایش و رصد فعالیت‌‌های روسیه در آسیای میانه و مرزهای شمال شرقی ایران بود تا بتوانند اقدامات ضد انگلیسی روس‌‌ها را در این ناحیه خنثی کنند. علاوه بر این، با ایجاد کنسولگری در مشهد، ضمن حمایت از اتباع بریتانیا، موانع تجاری سر راه بازرگانی ایران و انگلیس را در این ناحیه مرتفع کردند.

رواداری سوداگرانه؛ بررسی تأثیر روحیۀ تاجرمآبانۀ سغدی‌ها در انتشار دین‌های گوناگون در آسیای میانه و چین

علی علی بابایی درمنی

چکیده: با رونق‌گرفتن جادۀ ابریشم، از سدۀ نخست میلادی، سغدی‌ها که سرزمینشان در آسیای‌ میانه بر سر راه این جادۀ تجاری قرار داشت، به تجارت رو آوردند و قومی سوداگر شدند که برای تجارت به سرزمین‌های دیگر سفر می‌کردند. سغدی‌ها که پیش از آن دین مزدیسنا را پذیرفته بودند، از طریق تجارت با مردمان دیگر، با دین‌ها و عقاید گوناگونی چون دین مانی، بودا، مزدک و مسیحیت نسطوری آشنا شدند. برخی از سغدی‌ها به آن دین‌ها گرویدند و مبلغ آن دین‌ها شدند. از دیگر سو، جدا از اینکه سغدی‌ها در سرزمین‌شان با دین‌های گوناگونی برخورد داشتند و کوشش می‌کردند که اصول عقاید آنها را دریابند، مصالح تجاری و سیاسی‌شان سبب شد تا در قلمرو آنها این دین‌ها آزادانه در کنار یکدیگر و بدون هیچ مناقشۀ مذهبی تبلیغ و ترویج شوند، پدیده‌ای که می‌توان از آن با عنوان «رواداری سوداگرانه» یاد کرد. در این مقاله با بهره‌گیری از منابع باستانی، پژوهش‌های نوین و همچنین کاوش‌های باستان‌شناسی وجوه گوناگون این رواداری سوداگرانه بررسی شد. این پدیده در هیچ دورۀ تاریخی و جغرافیایی دیگری تا دوران معاصر که ملت‌های گوناگون با دین‌های متفاوت در کنار یکدیگر زیسته‌اند، دیده نشده ‌است و به نتایج بدیعی چون «ایجاد یگانگی میان دین‌ها» در سغد در میانۀ سده‌های ششم تا هشتم میلادی انجامید، بر اساس این تفکر سغدی‌ها کوشیدند تا میان دین‌های گوناگونی که در قلمرو خود یا مهاجرنشین‌هایشان رواج داشت، سازگاری ایجاد کنند.

نظام ضرب سکه و مبادلات پولی دورۀ تیموریان(با تکیه بر قلمرو شرق ایران)

نسرین میرآخورلو؛ محبوبه شرفی

چکیده: نظام ضرب سکه در دورۀ تیموریان همانند دیگر سلسله‌های حکومتی، اطلاعاتی ارزشمند در حوزۀ نفوذ و قدرت سیاسی حاکمان ارائه می‌دهد و به‌طور نسبی نشان‌دهندۀ گرایش‌های دینی، وضعیت سیاسی، اقتصادی، به‌خصوص در زمینۀ دادوستد است. نوشتار حاضر به روش تاریخی مبتنی بر رویکرد توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی و سکه‌های موجود در موزه‌ها و آثار گردآورندۀ تصاویر سکه‌ها، نظام ضرب سکه و مبادلات پولی در دورۀ تیموریان را واکاوی می‌کند و درصدد است به این سؤال‌ها پاسخ دهد: انواع سکه‌های رایج دورۀ تیموری، به‌لحاظ وزن، عیار و میزان فراوانی واحدهای پولی و تنوع دارالضرب‌ها، شامل چه ویژگی‌هایی است؟ با توجه به تحلیل و مقایسۀ اطلاعات ذکر شده، چه تغییراتی در ارزش پول ایجاد شده و چه تأثیری بر وضعیت اقتصادی این عصر داشته است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که نظام ضرب سکه و مبادلات پولی در دورۀ تیموریان(913-771ق) مانند دوره‌های پیشین بر پایۀ سکه‌های طلا، نقره و مس و بدون تبعیت از نظام متمرکز بوده و کوشش‌هایی که در زمینۀ ضرب سکه با وزن یکسان انجام شده است، نشان از تلاش برای دستیابی به ثبات اقتصادی، گسترش و رشد تجارت منطقه‌ایی و بینامنطقه‌ایی است که برخی از امیران تیموری و از جمله خود تیمور به جدّ دنبال آن بوده‌اند. توجه تیموریان به بحث تجارت و برقراری روابط با سرزمین‌های دیگر و همچنین ثبات داخلی از مهم‌ترین دلایل تلاش آنها برای همسان‌سازی سکه در سراسر مناطق فتح‌شده است. هر چند این امر با توفیق کامل روبه‌رو نشد، سیاست‌های فراگیر مبتنی بر این اصل بنیادین اقتصادی، شایستۀ تأمل و توجه است.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره پژوهشنامه معارف قرآنی می توانند به نشانی تهران، خیابان شیخ بهایی، خیابان ده ونک، دانشگاه الزهرا(س)، دانشکده ادبیات، طبقه اول، اتاق 110 یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس https://hii.alzahra.ac.ir/ مراجعه کنند و باشماره تلفن 09100210883 (مشمولی) تماس بگیرند.