موفقیت‌های قابل قبول دولت سیزدهم در ارتباط با کشورهای همجوار

اشاره: یکی از طعنه‌های همیشگی مخالفان و منتقدان سیاسی دولت سیزدهم، این بود که این دولت توانایی برقراری ارتباط با کشورهای جهان را ندارد، در حالی که دولت سیزدهم تا امروز با بسیاری از کشورهای جهان ارتباط نزدیک و دوستانه‌ای برقرار کرده است و متحدان صمیمی و قوی را در منطقه و در جهان دارد؛ اما این دولت‌های سابق بودند که مدت‌ها تلاش کردند تا به قول خودشان رضایت ارباب دهکده جهانی را به‌دست آورند؛ اما حتی کشورهای کوچک جهان نیز در این رویکرد، به منافع ملی ایران لطمه وارد ساختند.

از این رو خبرنگار سرویس سیاسی خبرگزاری رسا به مناسبت هفته دولت به سراغ دکتر سیدهادی سیدافقهی، کارشناس ارشد مسائل منطقه و دیپلماتیک رفت تا پیرامون دستاوردهای یکساله دولت در حوزه دیپلماسی و سیاست خارجی گفت‌وگو کند.

رسا ـ درباره پیشینه روابط دولت‌های جمهوری اسلامی ایران با کشورهای هم‌جوار منطقه توضیحی ارائه می‌فرمایید؟

هر کشوری ممکن است از سه حلقه یا کانون مورد تهدید واقع شود که باید این تهدیدها را به فرصت تبدیل کند. کانون اول یا نقطه اول داخل خود آن کشور یا درون مرزها قرار دارد. کانون یا حلقه دوم کانون منطقه‌ای و کانون سوم کانون فرامنطقه‌ای یا بین المللی است. اغلب تهدیدهای ما از بعد از انقلاب اسلامی تا کنون درونی و داخل منطقه‌ای بود که آن‌ها را خنثی و مقابله کردیم.

این مقابله البته با نرخ بسیار بالا انجام شد. مسائل سیاسی، امنیتی، فرهنگی و مسائل دیگر که برخی از آن‌ها به شکل نسبت موفقیت با ضریب بالا و برخی نسبت موفقیت با ضریب پایین مورد بررسی و مقابله قرار گرفتند که البته ما هنوز به خصوص در بعد فرهنگی و اقتصادی درگیر هستیم.

مسأله دوم و کانون دیگر که بیشتر به سؤال شما ارتباط دارد این است که بررسی کنیم وضعیت ما در منطقه چگونه است؟ ما در سطح منطقه‌ای و در مراحل مختلف، وضعیت‌های مختلفی را تجربه کرده‌ایم. مدت زیادی از آغاز انقلاب اسلامی نگذشت که صدام جنگ را به ما تحمیل کرد و هشت سال دفاع مقدس داشتیم. تقریباً اینجا می‌توان گفت به‌جز یکی دو کشور تمام کشورهای منطقه بر علیه ما بودند.

ترکیه، پاکستان و عربستان از مسأله دور بودند؛ ولی علی العموم از آنجا که کشور ایران با نزدیک به هجده کشور همجوار هست؛ اما بسیاری از آن‌ها ضد ما بودند یا به صورت سیاسی به صدام کمک کردند و یا برای او تسهیلاتی را فراهم کردند. البته بعد از پایان جنگ نیز رابطه ما با همان کشورهایی که به صدام کمک کردند یا خصمانه و یا سرد ماند و در سطح نمایندگی‌های دیپلماتیک متفاوت از حافظ منافع تا کاردار و تا سفیر ادامه پیدا کرد.

به‌طور کلی از آغاز انقلاب اسلامی ایران تا پذیرش قطعنامه 598 روابط جمهوری اسلامی ایران تغییر پیدا کرد؛ اما در خلال هشت سال دفاع مقدس، به‌جز یکی دو کشور اکثر کشورهای همجوار مثل افغانستان، ترکیه و پاکستان وارد جنگ نشدند؛ اما عمده کشورهای عربی متأسفانه به صدام کمک کردند. بقیه کشورهای آسیای میانه نیز موضع خصمانه نداشتند؛ ولی چون اتحاد جماهیر شوروی جانب عراق را گرفته بود، رابطه درخشان و صمیمی به لحاظ سیاسی نداشتند.

رسا ـ وضعیت فعلی و کارنامه دولت در یکسال گذشته و ارتباط با کشورهای منطقه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

با به قدرت رسیدن تیم آقای رئیسی در دولت سیزدهم از ابتدا ایشان به خصوص در بعد سیاست خارجی همان شعار معروف اولویت دادن به کشورهای همجوار و با بهبود روابط، تنش زدایی و توسعه حتی در مرحله همکاری‌های راهبردی و امنیتی را مطرح کردند. ما چقدر موفق شدیم؟ چگونه طبقه بندی کنیم؟ آیا فاصله و وضعیت ما با تمام کشورهای همجوار یک فاصله فیزیکی یکسان و دیپلماتیکی یکسان و اقتصادی یکسان و امنیتی یکسان است؟ خیر. ما می‌توانیم عموم کشورها را که همجوار ما هستند به کشورهای دوست، کشورهای رقیب  و کشورهای دشمن یا متخاصم تقسیم کنیم.

اگر بخواهیم مصداق ذکر کنیم، برای مثال کشورهایی مانند پاکستان و ترکیه دوست هستند. علی رغم برخی اختلافاتی که ما با اینها داریم. پاکستان گهواره طالبان است و طالبان در افغانستان و به خصوص در دور اول حاکمیت خود عملکرد منفی با ما داشتند. همچنین ما درباره مسأله سوریه با ترکیه اختلاف داشتیم؛ اما در عین حال ما از ترکیه برای دور زدن تحریم‌ها و همکاری با مسائل قبل از انقلاب و بعد از انقلاب مشترک بودیم. در آن دوران مسائلی بود که قهراً باید به این مسائل ملتزم باشیم. بحث اکو یک مورد آن است که خوشبختانه با آمدن دولت آقای رئیسی سازمان نه فقط احیا شد که کشورهای دیگری هم به اکو محلق شدند. پس می‌توانیم این‌ها کشورها را به‌عنوان کشورهای دوست معرفی کنیم.

امروز در واقع کمتر کشورهای رقیب داریم؛ برای مثال نمی‌توانیم بگوییم امروز کشور کویت رقیب ماست؛ چون حجم آن متناسب با سطح و گستره رویارویی را با ما ندارد؛ ولی از باب مسامحه در لفظ می‌گوییم رقیب است. ولی چون از بعد اقتصادی عضو اوپک است، با ما رقابت می‌کند. کشور امارات نیز در سطح رقیب است؛ اما رقیب متمایل به خصم و دشمن بود؛ به خصوص که با رژیم صهیونیستی رسماً عادی سازی کردند و در سطح سفیر همکاری دارند.

قطر و عمان را می‌توانیم در رده کشورهای دوست قرار دهیم. به خصوص در همین دولت جدید سیزدهم، در خلال یک سال گذشته رابطه ایران با قطری‌ها و هم با عمانی‌ها جهش فوق العاده‌ای پیدا کرد. برای مثال در سفر اخیر آقای امیر بن تمیم، امیر قطر هفده توافق نامه و نه یادداشت تفاهم امضا کردیم که یعنی هنوز قابل اجرا هستند. هر دوطرف ایرانی و قطری اصرار دارند که این توافق نامه‌ها اجرایی شود.

همچنین سفر آقای رئیسی به کشور عمان نیز باعث امضا12 توافق نامه و چندین یادداشت تفاهم شد. مسأله احیای خط لوله انتقال گاز از ایران به عمان یکی از مهم‌ترین آن‌ها است که حدود 20 سال راکد بود و پیگیری نمی‌شد. در این سفر اخیر آقای رئیسی خوشبختانه این مسأله را با علاقه مندی و اظهار آمادگی طرف عمانی‌ها، قرار شد که به‌زودی این پروژه تکمیل شود.

کشورهای دشمن که هنوز هم در دشمنی آن‌ها دیگر پنهان کاری نمی‌کنند و عملاً متخاصم هستیم. گرچه ما با سعودی‌ها در حال مذاکره هستیم؛ ولی هنوز وضعیت قطع رابطه است. مطبوعات و شبکه فضای مجازی یا شبکه‌های ماهواره‌ای آن‌ها به شدت ما به پرخاشگری و اهانت می‌کنند یا مطالب دروغی را به ما نسبت می‌دهند. با فعال شدن سیاست خارجی دولت سیزدهم با همین رویکرد و قطب‌نمایی که دادن اولویت به کشورهای همجوار است، الآن با عربستان سعودی در مرحله انتقال از فاز یا مرحله امنیتی به فاز سیاسی هستیم.

که این نیز با درخواست سعودی‌ها بود. آقای محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان از عراقی‌ها خواهش کرد که این پیام را به ما بدهند که در سطح امنیتی کفایت مذاکرات شود و بسیاری از مسائل بین ما و سعودی‌ها رد و بدل شد؛ اما اینکه چقدر حل شد و چقدر ماند، قطعاً به یک آستانه و ضریب اطمینان قابل قبولی برای سعودی‌ها رسیده است که آن‌ها حاضر شدند در فاز سیاسی باب گفتگو باز شود.

وزارت خارجه در سطح سیاسی به قدر قابل توجهی فعال‌تر در این مذاکرات حضور خواهد یافت. پیش‌تر وزارت اطلاعات و شورای امنیت و دیگر مؤسسات امنیتی در مذاکرات بودند؛ اما اکنون وزارت خارجه در سطح دیپلماسی سکان دار مذاکرات است. آقای فصیل بن فرحان مستقیم دعوت کرده و نام برده است که ما آمادگی داریم مذاکرات خودمان را در سطح وزیر به انجام برسانیم تا مقدمات گشایش سفارتخانه‌ها و اعزام سفرا به کشورهای متقابل را اجرا کنیم.

کشور بحرین اینجا می‌ماند. هنوز عربستان سعودی خصم است؛ ولی آرام آرام به یک کشور عادی و دوست تبدیل می‌شود و ارتباطات باید توسعه پیدا کند. متأسفانه کشور بحرین تنها کشوری است که به‌صورت علنی اعلام دشمنی کرده و وارد فاز دشمنی است. ما شنیدیم امارات با اسرائیلی‌ها عادی سازی کردند؛ ولی نگفتند ما با اسرائیلی‌ها توافق نامه امنیتی ضد ایران امضا کرده‌ایم؛ اما بحرینی‌ها با مقامات رژیم صهیونیستی یک توافق نامه همکاری‌های امنیتی دربرابر خطرها و تهدیدهای ایران امضا کردند.

ما چنین وضعیتی را در خلال این یک سال با شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس داریم. می‌توان چنین تقسیم بندی کرد که دو کشور قطر و عمان خیلی به ما نزدیک هستند. دو کشور کویت و امارات در حال اعزام سفیر هستند و هنوز دو کشور قطع رابطه هستند که قرار است به‌زودی آرام آرام اگر رابطه دیپماتیک با سعودی‌ها برقرار شود، تبدیل به یک کشور عادی می‌شود؛ اما همچنان بحرین علاقه نشان نداده است که با ما وارد مذاکره شود. شاید بحرین منتظر تکلیف رابطه ما با عربستان باشد؛ چرا که این‌ها تابع صد درصد دستورات سعودی‌ها هستند. بحرینی‌ها با رژیم صهیونیستی عادی سازی کردند. ناوگان پنجم آمریکا در سواحل بحرین پهلو گرفته است.

کشورهای دیگر، مانند کشور افغانستان با این تحولی که شاهد آن بودیم، بحث خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و رسیدن مجدد طالبان به قدرت. هم رهبر انقلاب، مسؤولان دیگر و شخص آقای رئیسی و به‌طور کلی جمهوری اسلامی موضع حکیمانه‌ای در قبال این تحولات گرفتند. رهبر معظم انقلاب فرمودند که ما حامی مردم هستیم و به مردم افغانستان کمک می‌کنیم و این وظیفه ما است؛ به خصوص در این یک سالی که آمریکا مسلط بر اوضاع بود؛ اما برخورد ما با دولت کنونی افغانستان متناسب با برخورد آن‌ها با ماست.

پس ما ابتدا به ساکن موضع خصمانه با افغانستان نداریم. افغانستان با این رویکرد جدید حکمرانی طالبان گرچه هنوز تحت عنوان حکومت دولت موقت هستند؛ اما راه را بر مشارکت دیگر احزاب و گروه‌ها بسته‌اند. آن‌ها چه قبل و چه بعد از به قدرت رسیدن چندین بار با مقامات ایرانی نشست داشتند.

آن‌ها می‌گویند هنوز بر امور مسلط نیستیم و فضا برای مشارکت دیگر احزاب و تشکیل حکومت وفاق ملی آمادگی ندارد؛ اما به نظر من این تاکتیک آن‌هاست. چه زمانی می‌خواهند به این وعده عمل کنند معلوم نیست. در مقابل جمهوری اسلامی ایران جانب احتیاط را دارد؛ یعنی دولت کنونی طالبان را به رسمیت نشناخته است. همان‌طور که رهبر انقلاب دستور دادند، برای آسیب ندیدن منافع ما و مردم افغانستان، دستور همکاری در سطح روابط عمومی داده شده است.

مسأله جمهوری اسلامی ایران با پاکستان نیز با تغییر دولت‌هایی که همزمان آقای عمران خان و اکنون نیز دولت جدید دارند، موضع ما همیشه با پاکستانی‌ها دوستانه است. ما تلاش کرده‌ایم هر دولتی که بر سرکار آمده است، روابط سنتی و منافع مشترک یا احترام متقابل با پاکستانی‌ها را داشته باشیم.

البته اختلافاتی هم داریم که در سفرهای اخیر مقامات خارجی و وزیر خارجه جدید که پسر خانم بی‌نظیر بوتو است که سفر خوبی بود. سفر مقامات نظامی و اقتصادی آنها برای سرمایه گذاری در منطقه اقتصادی آزاد تجاری چابهار قابل توجه است. اکنون رقابت سرسختانه بین چینی‌ها و هندی‌ها در این منطقه وجود دارد. منطقه مکران بسیار منطقه حساس و بیرون تنگه هرمز قرار دارد. همچنین قطع صادرات نفت در اینجا محتمل است و ضریب پایینی دارد. پاکستانی‌ها و هندی‌ها برای همین تمایل دارند که همراه با ایران باشند. ما از نظر تأثیر و تأثر متقابل منافع مشترک با این کشورها داریم.

مسأله بعد کشورهای آسیای میانه است. دولت دوازدهم تمام ظرفیت‌های حل مشکلات را علی رغم تذکرات رهبرانقلاب که همه چیز را به برجام گره نزنید، در برجام می‌دید. رویکرد دولت دوازدهم غربی و غلیظ بود. آن‌ها با وجود اینکه جفا و خیانت کردند، کشورهای غربی نیز با آمریکا همسو شدند؛ ولی همچنان رویکرد دولت دوازدهم رویکرد غربی بود.

الآن کفه‌ها متعادل می‌شوند. مسأله کشورهای آسیای میانه به خصوص بعد از بحران اوکراین، رویکرد آن‌ها به ما نزدیک شد. تحولات اوکراین و بازتاب جنگ اوکراین بر روی منافع، اقتصاد و استراتژی آن‌ها اثر گذاشت که یکی از آن‌ها این بود که ارتباط و داد و ستدهای آن‌ها با اروپا محدودتر شد. آن‌ها یک سمپاتی خاصی نسبت به روسیه فدراتیو دارند.

از جایی که رابطه ما با روس‌ها رابطه خوبی است این کشورها به سمت ما میل پیدا کردند. بازتاب مسئله اوکراین در سطح انرژی، مواصلاتی و امنیتی باعث شد که آن‌ها به سمت ما آمدند. رئیس جمهور تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان آمدند و نزدیک به 75 توافقنامه با این کشورها داریم که این غیر از مسأله احیای مجدد سازمان اقتصادی اکو است که ایران، ترکیه و پاکستان بنیان گذاران آن بودند.

بنابراین در سطح روابط منطقه‌ای و روابط کشور ایران با کشورهای همجوار، موفقیت‌های قابل قبول داشته‌ایم؛ نمی‌گویم ایده آل؛ چرا که هنوز تکلیف عربستان و بحرین روشن نیست. کویتی‌ها قرار شد بزودی سفیر بفرستند؛ زیرا بعد از آتش سوزی سفارت عربستان در تهران سطح نمایندگی دیپلماتیک خود را تنزل دادند. اماراتی‌ها علی رغم عادی سازی کردن؛ اما تقاضا کردند که روابط خود را چه در سطح اقتصادی و تجاری و چه در سطح دیپلماتیک افزایش بدهند و سفیر بفرستند.

انور قرقاش، وزیر مشاور در امورخارجه امارات چندین بار اعلام آمادگی کرده است. در مکالمات تلفنی بین مقامات عالی رتبه امارات، محمد بن زاید با آقای امیر عبداللهیان اعلام آمادگی کردند و گفته‌اند که مسأله ما با رژیم صهیونیستی، مانع توسعه ارتباط ما با شما نیست و یک حالت دو فاکتور یا دوجانبه را می‌خواهند داشته باشند. ما هم قبول کردیم و گفتیم مقدر ما این است که باهم زندگی مسالمت آمیز داشته باشیم.

رسا ـ نتیجه و دستاوردهای تلاش‌های وزارت امورخارجه را در ارتباط با کشورهای جهان چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ما در بعد بین المللی بحث هسته‌ای را داریم. البته با مهمان‌های ناخوانده بین المللی که در منطقه ما لانه کرده‌اند روبرو هستیم. آن‌ها پایگاه نظامی، تشکیلات امنیتی و پیمان‌های اقتصادی را برقرار کرده‌اند. آمریکا و کشورهای ناتو در رأس آن هستند که بعضی از آن‌ها پایگاه دارند و نزدیک به 50 پایگاه هم آمریکایی‌ها، فرانسوی‌ها و انگلیسی‌ها با مشارکت دیگر کشورهای عضو ناتو دارند.

این مهمان ناخوانده و این حضور امنیتی و نظامی به لحاظ تعریف در طبقه بندی در همان روابط ایران با فضای بین المللی تعریف می‌شود. ما با اینها به عنوان کشورهای همجوار نیستیم که به دنبال بهبود روابط باشیم؛ آن‌ها به منطقه ما آمدند و ما نیز باید یک معادله، رویکرد و سازوکاری برای برخورد با آن‌ها داشته باشیم. البته سطح ارتباط ما با این کشورها نیز کاملاً تفاوت دارد. دشمن درجه اول ایران و انقلاب اسلامی، آمریکا است که امروز در حال جنگ ترکیبی هستیم. برخی وقت‌ها درگیری به سطح نظامی کشیده می‌شود؛ ولی جنگ سیاسی، جنگ دیپلماسی، جنگ امنیتی، جنگ تجاری و تحریم‌ها همچنان وجود دارد. به قول رهبر انقلاب ما در یک جنگ ترکیبی با آمریکا قرار داریم.

انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها هم در منطقه پایگاه دارند که این‌ها نیز اکنون با ما در میز مذاکره هسته‌ای قرارداد برجام را امضا کرده‌اند؛ اما در منطقه حضور دارند؛ ولی نگاه ما به اینها مثل آمریکایی‌ها نیست. ما نگاه کشورهای رقیب فرامنطقه‌ای را به این کشورها داریم. تا جایی که می‌شود با اینها تعامل می‌کنیم. روابط ما با این کشورها در حد سفارت است و مبادلات تجاری با آن‌ها به دلیل وضعیت برجام محدود است. این کشورها کاملاً با آمریکا همسو هستند؛ ولی روابط دیپلماتیک، روابط اجتماعی و روابط کنسولگری وجود دارد؛ اما محدود هستند. حتی مبادلات تجاری ما نیز با این کشورها دارای محدودیت است.

تا کنون ما سعی کردیم این روابط را علی رغم شیطنت‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی حفظ کنیم. آمریکا و رژیم صهیونیستی رابطه ما را با سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس بر هم زدند؛ اما با عقلانیت، عزت، حکمت و مصلحت سعی کرده‌ایم که حساب آمریکا را از حساب این سه کشور جدا کنیم.

رسا ـ از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید سپاسگزارم.