معرفت شناسی پژوهش و معیارهای آن

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، پژوهش و تحقیق در عالم اسلام اهمیت ویژه‌ای دارد. به ویژه، این که اسلام برای پژوهش‌های علمی اهمیّتی ویژه و زیادی قائل است، تا جایی که در موارد متعدد کار پژوهشگر را بر کارهای مختلف برتری داده:

1. برتری تحقیق و پژوهش بر هر تلاشی امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرماید: «لا یَنفَعُ‏ اجتِهادٌ بِغَیرِ تَحقیقٍ‏»؛[1] «هیچ تلاشی بدون تحقیق فایده ندارد».

2. برتری تحقیق و پژوهش بر هرکاری: امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرمایند:«لا سنّة أفضل من التّحقیق»؛[2] «هیچ سنتی برتر از تحقیق نیست».

جایگاه پژوهش

با توجه به مطالب بیان شده کاری که محقق برای شفاف سازی مسئله‌ای مبهم در پژوهش خود برانجام می‌دهد برای رسیدن به پاسخی دقیق و منطقی ارزشمند است. رسالت و وظیفه اساسی پژوهشگر و محقق، در جامعه کنونی باید صیانت از حریم حقیقت و تبیین و تشریح آن باشد. باید سعی بر این داشته باشد که حق و حقیقت را بر مردم برساند و با پژوهش‌های خود مقابل انحرافات بایستد.

از این رو محقق برای کشف حقایق، باید درمنابع و علوم ژرف‌نگری کرده و از میان منابع وحیانی و عقلی، به اعتباری دیگر با استفاده از سرمایه‌های علمی که در دسترس دارد، پیچ و خم‌های مشکلات را باز کند و برای پیشرفت فکری و علمی مسیر را برای دیگران باز نماید. این نوع از پژوهشگران همان طالبان علم و عالم‌هایی هستند که در فرهنگ قرآن و اهل بیت علیهم‌السلام با عبارت‌های مختلف به بزرگی یاد شده‌اند و حتی موجودات نیز بر این امر و وجود چنین افرادی مباهات می‌کنند؛ چنانکه امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: «إنَّ جَميِعَ دَوابِّ الأرضِ لَتُصَلِّي عَلى طالِبِ العِلمِ حَتَّى الحِيتانِ في البَحرِ»؛[3] «همه جنبندگان زمین بر طالب علم درود می‌فرستند، حتّی ماهی‌های دریا».

پژوهش در منظر روایات

روایات مختلفی در مدح و ستایش پژوهش و پژوهشگر داریم از جمله:
1. نوشتن و پژوهش عامل بهشتی شدن شخص می‌شود: «مَن ماتَ و مِيراثُهُ الدَّفاتِرُ و المَحابِرُ وَ جَبَتْ لَهُ الجَنّةُ»؛[4] «هر که از دنیا رود و میراثش دفترها و دوات‌ها باشد، بهشت ارزانی‌اش باد».

2. پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: «القَلَمُ مِنَ اللهِ نِعمَهٌ عَظيمَهٌ وَ لَولا القَلَمُ لَم يستَقِمِ المُلکُ و الدّينُ وَ لَم يکُن عَيشٌ صالِحٌ؛[5] «قلم نعمت بزرگ پروردگار است؛ و اگر قلم نبود، سیاست و دیانتی استوار نمی‌شد و زیستن خوشی در روزگار نبود».

3.عالمی که در راه خدا پژوهش می‌کند و علم او زیادتر و عمیق‌تر می‌شود و به اسرار هستی و عظمت خداوند پی می‌برد؛ این علم الهی او باعث خشوع او در مقابل خداوند می‌شود به همین خاطر خداوند در قرآن می‌فرماید: «إنٌما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَماء؛[6] «از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می‌ترسند».

ارزش نوع کار پژوهشگر

آنچه به نتیجه کار پژوهشی یک پژوهشگر ارزش و پاداش می‌دهد، آن موضوع و هدفی است که پژوهشگر برای تلاش خود انتخاب می‌کند. و می‌توان آن‌ها را براساس اهدافشان به دسته‌های مختلف تقسیم‌بند‌ی کرد، از باب نمونه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1.اندیشمندی که برای روشن کردن و شناساندن راه زندگی بشر و هموار کردن مسیر هدایت که ائمه و راهنمایان دین بیان کرده‌اند، در کلام این بزرگواران پژوهش می‏‌کند و درست را از نادرست می‏‌شناساند و به تفسیر و ترجمه منابع می‏‌پردازد و افق‌های جدیدی را نمایان می‌سازد.

2. دانشمندی که برای درمان یا شناخت عامل یک بیماری یا مشکل جامعه عمری را به تلاش می‏‌گذراند تا جامعه بشری را از رنجی آزار دهنده نجات بخشد، حقّی عظیم بر گردن جامعه بشری دارد و شایسته پاداشی بسیار است.

3. کسانی که از پژوهش‌های خود اهداف شوم دارند و عمر و تلاش خود را برای قتل عام یا به خرابی کشاندن منطقه‌‏ای، در پی یافتن سلاحی مخرّب صرف می‌کنند. اینان خائنان به عالَم علم هستند و اصلا نمی‌توان عنوان عالم را به چنین شخصی عطا کرد.

در نتیجه پژوهشگری که مسیر هدایت و یا زندگی انسان‌ها را هموار می‌کند همواره ارزشمند بوده و قابل ستایش است.

علی اعظمی

پی نوشت:
[1]. تمیمی، عبد الواحد، موسوعه غررالحکم و دررالکلم، دراسات اسلامی، ص249.
[2]. همان.
[3]. فروخ صفار، ابو جعفر، بصائر الدرجات، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ج4، ص24.
[4]. دیلمی، ارشاد القلوب، رضی، ص176.
[5]. نوری، میرزا حسن، خاتمة مستدرك الوسائل، آل البیت، ج13، ص258.
[6]. فاطر: آیه28.