ثبت افطار، سده و تذهیب

هجدهمین نشست کمیته بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس از ۱۳ تا ۱۸ آذرماه ۱۴۰۲ در در شهر کاسان جمهوری بوتسوانا در حال برگزاری است. از ایران ۳ پرونده برای ثبت جهانی در هجدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس بررسی شد که شامل افطار و مراسم اجتماعی- فرهنگی آن (مشترک با آذربایجان، ترکیه و ازبکستان)، هنر تذهیب (مشترک با آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه و ازبکستان) و جشن سده (مشترک با تاجیکستان) بود.

تذهیب جهانی شد

هنر تذهیب مشترک با کشور‌های آذربایجان، تاجیکستان، ترکیه و ازبکستان برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال شده بود. 

تذهیب از ریشۀ ذَهَب (به معنی طلا) گرفته شده است. تذهیب را زراندود یا طلاکاری نیز می‌نامند. دلیل این نام‌گذاری استفاده از محلول‌های طلا (سایر رنگ‌ها و محلول‌های براق و درخشان) برای طراحی نقوش تذهیب بوده است. اما لغت تذهیب را در اصطلاح می‌توان به معنی آراستن نیز دانست. چرا که هدف اصلی هنر تذهیب، آراستن صفحات کتاب، قطعات خوشنویسی و حاشیه نقاشی‌ها به ویژه صفحات قرآن کریم است. این هنر قبل از اسلام نیز رواج داشت و در آن زمان زرنگاری نامیده می‌شد. پس از ظهور اسلام، در ایران برای تزئین قرآن استفاده می‌شد. قرآن‌های خوشنویسی و تذهیب قرون اولیه اسلامی مشابه نقاشی‌های تزئینی دوره ساسانی است. 

اصفهان مرکز هنر تذهیب و خوشنویسی در عصر صفوی

سید عبدالمجید شریف‌زاده مدیر پرونده هنر تذهیب با تبریک ثبت جهانی تذهیب به‌عنوان بیست‌ودومین عنصر میراث‌فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو، بیان کرد: پیشنهاد ثبت هنر تذهیب از سوی کشور ترکیه مطرح شد و ایران، آذربایجان، ازبکستان و تاجیکستان به دلیل داشتن پیشینه فرهنگی مشترک به این پرونده ملحق شدند. 

شریف‌زاده با اشاره به اینکه پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی و کتاب ارژنگ مانی می‌رسد، ادامه داد: ایران از مراکز مهم تذهیب به شمار می‌رود که در دوره‌های قبل از اسلام از آن با نام زرنگاری یاد شده است و در گذشته افراد زیادی در این هنر صاحب نام و صاحب سبک بوده‌اند.

او استفاده از محلول‌های طلا و سایر رنگ‌ها و محلول‌های براق و درخشان برای طراحی نقوش تذهیب را دلیل این نامگذاری عنوان کرد و گفت: لغت تذهیب را در اصطلاح می‌توان به معنی آراستن دانست؛ چرا که هدف اصلی هنر تذهیب، آراستن صفحات کتاب، قطعات خوشنویسی و حاشیه نقاشی‌ها، به ویژه صفحات قرآن کریم است.

شریف‌زاده با بیان اینکه پس از ظهور اسلام، تذهیب در ایران برای تزئین قرآن مورد استفاده قرار می‌گرفت، افزود: قرآن‌های خوشنویسی و تذهیب قرون اولیه اسلامی مشابه نقاش‌های تزئینی دوره ساسانی است.

مدیر پرونده هنر تذهیب با اشاره به اینکه تذهیب مانند نگارگری دارای سبک‌های مختلف است، ادامه داد: از جمله سبک‌های تذهیب می‌توان به سبک سلجوقی، سبک ایلخانی، سبک تیموری، سبک شیراز، سبک صفوی و سبک قاجار اشاره کرد. در عصر صفوی، اصفهان به مرکز هنر تذهیب و خوشنویسی تبدیل شد. در این مرکز با استفاده از رنگ‌های طلایی، لاجوردی، شنجرفی، سبز، زرد و سفید تغییرات زیبایی را در این هنر ایجاد کردند.

شریف‌زاده جایگاه خلاقیت را در این هنر به دلیل سبقه تاریخی و قوام یافتگی بسیار سخت عنوان کرد و افزود: ابزار تذهیب شامل قلم‌مو، خط کش، پرگار و مهره است. تغییر و تحول در همچین هنری کار هر کسی نیست و نیاز دارد به کسی که اصول و فروع کار را بداند، با سنت‌ها و مکاتب آشنا باشد تا بتواند نوآوری یا کار خلاقانۀ درستی انجام دهد. تا این شناخت صورت نگیرد تغییرات اصولی نخواهد بود.

او با اشاره به اینکه همیشه تذهیب وابسته به نگارگری یا خوشنویسی بوده، ادامه داد: مفاهیم تازه در تذهیب، آن را از یک هنر انتزاعی به هنر مفهومی تبدیل کرده‌اند. همانند آثار خانم سالک مهدوی که از شمسه‌ای به نام شمسه عاشورا دارند که این شمسه ۹ واگیره دارد و به علت فرد بودن نامتقارن است.

مدیر پرونده تذهیب تصریح کرد: اصولاً در شمسه از پایه فرد استفاده نمی‌شود، این شمسه در رابطه با عاشورا است و تمامی المان‌ها عاشورایی است. هنرمندان جوان همچون خانم شاهی به واسطه پژوهش و تلمذ در محضر اساتید توانسته آثاری مفهومی خلق کند و آثاری مستقل ارائه دهد.

شریف‌زاده با تاکید بر اهمیت مشق عملی و نظری در کنار یکدیگر ادامه داد: در دنیای معاصر هنرجویان باید پس از آموزش‌های لازم و دریافت مفاهیم نقوش آثاری ارائه کنند که به تنهایی حرفی برای گفتن دارد و خود به‌عنوان هنر مستقل مطرح می‌شود.

مدیر پرونده هنر تذهیب با اشاره به اینکه امروزه چند استاد صاحب سبک مشغول به فعالیت در این حیطه هستند و به آموزش هنر تذهیب می ­پردازد، افزود: استاد محمد باقر آقامیری، استاد اردشیر مجرد تاکستانی، استاد مهین دخت سالک مهدوی، استاد فریدون جوقان، استاد محسن آقامیری، استاد مصطفی آقامیری، استاد رامین مرآتی، استاد محمد نباتی، استاد نادر گوهری و هنرمند جوان زینب شاهی از جمله استادان مطرح در این رشته هستند که شاگردان بسیاری را پرورش داده ­اند.

در ادامه شریف‌زاده در ارتباط با تاثیر ثبت‌های جهانی و تاثیر آن در تحکیم روابط فرهنگی بین کشورها، ادامه داد: در جهانی به هم پیوسته که کشور‌ها به طور فزاینده‌ای به یکدیگر وابسته هستند، دیپلماسی فرهنگی می‌تواند برای تقویت صلح و ثبات حیاتی باشد. بدین صورت که با حمایت از درک متقابل، اعتماد و قرار گرفتن در معرض تنوع فرهنگی، بسیاری از زمینه‌های همکاری را در روابط بین‌المللی افزایش می‌دهد. علاوه بر این، در مواجهه با همگن‌سازی یک فرهنگ جهانی شده، دیپلماسی فرهنگی می‌تواند به‌عنوان راهی برای تقویت دارایی‌های فرهنگی ملی و محلی یک کشور و ترویج تنوع فرهنگی عمل کند. این ارزش‌گذاری تنوع فرهنگی، به نوبه خود، ظرفیت و گنجایش اجتماعی و رفاه را از طریق هنر افزایش می‌دهد.

پس از تذهیب نوبت به افطار رسید

افطاری و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی وابسته به آن با مشارکت کشور‌های ترکیه، آذربایجان و ازبکستان تهیه و تدوین شده است. 

ماه رمضان که در میان ایرانیان به ماه میهمانی خدا شناخته می‌شود برای مسلمانان تنها یک آیین مذهبی نیست، یک فرهنگ است. «افطاری و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی وابسته به آن» عنصری است که مسلمانان پس از غروب آفتاب ماه رمضان (ماه نهم قمری) و با اتمام آیین عبادی روزه، آیینی که در آن مسلمانان از خوردن و نوشیدن از سحرگاه تا غروب روز‌های ماه رمضان پرهیز می‌کنند، برگزار می‌کنند. 

افطاری و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی وابسته آن که پس از سختی روزه داری برگزار می‌شود نقش بسیار موثری در ارتقای نشاط و شادابی مسلمانان در ایام ماه رمضان دارد. این عنصر که در سطح ملی برگزار می‌شود هم به‌صورت خانوادگی و هم در گروه‌های اجتماعی بزرگتر در اماکن خصوصی، نیمه عمومی و عمومی از جمله مساجد، تکایا، حسینیه‌ها بازارها، میادین، رستوران‌ها و سالن‌های همایش برگزار می‌شود.

رمضان تنها یک آیین نه، یک فرهنگ است

علیرضا ایزدی مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی با بیان اینکه پرونده «افطار و سنت‌های فرهنگی و اجتماعی آن» با مدیریت و پیشنهاد ایران تشکیل و به دبیرخانه یونسکو ارسال شد، افزود: پیشنهاد تدوین پرونده بصورت مشترک، به نمایندگان دائم کشور‌های مسلمان از طریق سفارت و نمایندگی دائمی جمهوری اسلامی ایران در یونسکو طی نامه­‌ای به یونسکو ارسال شد و سه کشور ازبکستان، آذربایجان و ترکیه برای ثبت جهانی آن اعلام آمادگی کردند.

او با اشاره به اهمیت ثبت پرونده‌های جهانی به‌صورت اشتراکی با سایر کشورها، ادامه داد: با توجه به غنای فرهنگی در کشورمان و تعدد مواریث فرهنگی همچنین سهمیه‌­بندی اعمال شده توسط یونسکو (هر سال فقط یک پرونده)، ایران از طریق تقویت دیپلماسی فرهنگی و گسترش گفتگو‌های فرهنگی با سایر کشورها، موفق به ارسال پرونده­‌های متعدد شده است.

ایزدی درباره عدم حضور سایر کشور‌های مسلمان در پرونده «افطار و سنت‌های فرهنگی و اجتماعی آن» به برخی دلایل از جمله سهمیه محدود کشور‌ها برای پیشنهاد پرونده و اولویت‌بندی موضوعات، کمبود وقت، منابع مالی یا انسانی به‌منظور جمع­‌آوری مدارک پرونده اشاره و متذکر شد: این فرصت برای همه کشور‌ها وجود دارد که در آینده به پرونده ما بپیوندند و یا حتی بصورت مستقل آن را ثبت کنند.

مدیر کل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی با بیان اینکه روزه و افطاری میان تمامی فرقه­‌ها و مذاهب اسلام مشترک است، افزود: نحوه برگزاری مراسم افطاری و سفره‌­های افطار، بر اساس فرهنگ و جغرافیای اجتماعات مسلمان بسیار متنوع است. برگزاری مراسم افطار که با دعوت از تمامی مسلمانان، فارغ از مذهب آن‌ها صورت می­‌گیرد باعث تحکیم وحدت، دوستی، صلح، گفتگو‌های فرهنگی، رفع اختلافات و تمرکز بر اشتراکات که از مهمترین اهداف کنوانسیون ۲۰۰۳ است، می‌­شود.

ایزدی با اشاره به اینکه کشور‌های اسلامی و حتی اخیرا غیر اسلامی در راستای تقویت دیپلماسی فرهنگی و سیاسی خود، در سفارتخانه­‌ها، خانه­‌های فرهنگ و دیگر مراکز فرهنگی اقدام به برپایی سفره‌­های افطاری در ماه مبارک می­‌کنند، ادامه داد: این موضوع در سال­‌های اخیر آنقدر اهمیت پیدا کرده که برخی از کشور‌های غیرمسلمان مانند کره، ژاپن و روسیه و ... در سطح نخست وزیر و رئیس جمهوری، اقدام به برپایی سفره ­های نمادین افطاری می­‌کنند و حتی علاوه بر نمایندگان کشور‌های مسلمان از نمایندگان سایر ادیان مانند مسیحیان و کلیمیان نیز دعوت بعمل می‌­آید.

او با بیان اینکه مردم دو کشور ترکیه و ازبکستان عمدتا اهل سنت و دو کشور ایران و آذربایجان عمدتا شیعه هستند، افزود: این پرونده به خوبی همنشینی شیعیان و اهل سنت را در معرفی و ترویج یکی از زیباترین آیین­‌های مذهبی به رخ می­‌کشد. در واقع کنوانسیون ۲۰۰۳ و عناصر فرهنگی مشترک بین کشورها، ابزاری برای تقویت روابط فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، سیاسی و حتی اقتصادی شده و پرونده افطاری مصداق بارز موارد ذکر شده است.

ایزدی با اشاره به اهمیت ویژه ثبت جهانی افطار و سنت‌های فرهنگی و اجتماعی آن به‌عنوان یکی از مهم­ترین رسوم مسلمانان، ادامه داد: ماه رمضان که در میان ایرانیان به ماه میهمانی خدا شناخته می­ شود برای مسلمانان تنها یک آیین مذهبی نیست، یک فرهنگ است.

مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی، تصریح کرد: افطار جشن مهمی است که در تاریخ و فرهنگ ایرانیان ریشه دارد و ابعاد گوناگونی از فرهنگ و زندگی روزمره آن­ها را تحت تأثیر قرار داده است.

او با بیان اینکه افطار نه تنها یک جشن دینی بلکه نمادی از انسانیت، همدلی و ارتباط اجتماعی در فرهنگ ایران است، ادامه داد: این آیین تأثیر بسزایی بر ارتباطات بین مسلمانان دارد و دارای نقش اجتماعی و فرهنگی مهمی در تمامی جوامع اسلامی، فارغ از جنسیت، قومیت، نژاد و جغرافیاست. این عنصر باعث انسجام اجتماعی، وفاق ملی، صلح، دوستی و شادی می­ شود.

ایزدی ماه مبارک رمضان و جشن افطار را فرصتی برای تقویت ارتباطات خانوادگی و فامیلی عنوان کرد که نقش بسزایی در هم­فکری خانواده‌ها برای مواجهه با چالش­‌ها و به اشتراک گذاشتن لحظات خاص زندگی دارد.

او با اشاره به اینکه ماه رمضان و جشن افطار موجب ایجاد و تقویت همبستگی اجتماعی می‌شود، ادامه داد: در این ماه مردم با اهدای کمک­‌های خیرخواهانه به نیازمندان و ایجاد حلقه­‌های اجتماعی همراه می­‌شوند. این اقدامات، احساس همبستگی و مشارکت اجتماعی را تقویت می­‌کند. بعلاوه فرهنگ افطاری مسلمانان فرصتی است برای فراهم آوردن فضای گفتگو و تبادل فرهنگی که می­‌تواند منجر به درک بهتر از همدیگر و ارتقا تعاملات فرهنگی بین جوامع مختلف شود.

مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی ادامه داد: زمان برگزاری افطار علاوه بر خواندن نماز به‌صورت فردی یا جمعی، فعالیت‌های مهم دیگری همچون برگزاری مراسم دعا، خواندن و نواختن موسیقی‌های مرتبط، خواندن قصه‌های اجتماعی و دینی برای کودکان، برپا کردن سفره‌های افطار با غذا‌های محلی و آیینی، بازی‌های دست جمعی سنتی و معاصر، پختن غذاهای آیینی و محلی، مراسم آشتی‌کنان افراد، خواستگاری برای جوانان و ... انجام می‌شود.

او با بیان اینکه افطار نه تنها تعهد به اعتقادات دینی مرتبط با این ماه را به نمایش می ­گذارد بلکه موجب تقویت ارزش ­های اخلاقی می‌شود، افزود: اهمیت ایثار و احترام به دیگران در این مراسم به وضوح قابل مشاهده است. افزایش احترام به یکدیگر و تجربه همزیستی در مواقع مختلف، این ارتباطات را تقویت کرده و افراد را به اشتراک­‌گذاری ارزش­‌ها و تجربیات دینی تشویق می‌کند. یکی از مهمترین ویژگی‌های این عنصر، اطعام، اهدای البسه و کمک مالی به مستمندان و فقراست. 

ایزدی حفظ و تقویت هویت فرهنگی را از دیگر فرصت‌های این رویداد برشمرد و افزود: غذا‌ها و سنت‌­های افطاری بازنمایی از غنا و تنوع فرهنگی ایران دارند و نقش مهمی در حفظ این هویت فرهنگی ایفا می­‌کنند.

او از افطار به‌­عنوان یکی از عناصر اصیل فرهنگ ایران نام برد و افزود: این سنت می ­تواند به عنوان یک زمینه مثبت و سازنده برای تعاملات اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایرانی عمل کند. به‌علاوه افطاری و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی وابسته به آن که پس از سختی روزه‌داری برگزار می­ شود نقش موثری در ارتقای نشاط و شادابی مسلمانان در ایام ماه رمضان دارد. 

مدیر کل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی، با اشاره به ارتقای جایگاه جهانی ایران در میراث ناملموس با ثبت جهانی افطار و سنت‌های فرهنگی و اجتماعی آن، تذهیب و جشن سده، ادامه داد: در کنوانسیون ۲۰۰۳ موضوع رقابت جایز نیست و تنوع فرهنگی، احترام به میراث ناملموس جوامع و آگاهی‌­افزایی در مورد این میراث، مورد تأکید و هدف تدوین این کنوانسیون است.

جشن سده با مشارکت کشور تاجیکستان جهانی شد

جشن سده، جشنی ایرانی است که در آغاز شامگاه ۱۰ بهمن برگزار می‌شود. این جشن بیش از هزاران سال قدمت دارد (از زمان پیدایش آتش) و از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی به‌شمار می‌رود. «سده» به‌عنوان یک میراث ایرانی است و اعضای جوامع را بدون توجه به سن، جنسیت و موقعیت اجتماعی گرد هم می‌آورد.

جشن، جشن همکاری و همبستگی مردمان است. مردم از هر قومیت و هر مذهبی در این جشن باستانی شرکت می‌کنند. این جشن با برگزاری مراسم روشن کردن آتش و حلقه زدن به دور آن، برگزاری مراسم مذهبی، قصه خوانی، شاهنامه خوانی، آواز و موسیقی، میزبانی و پذیرایی از میهمانان با غذا‌ها و نان‌های خاص و آیینی، شیرینی و میوه و تنقلات همراه است.

اعتقاد کشاورزان بر این است که در روز دهم بهمن، روزی که ۵۰ روز و ۵۰ شب تا بهار باقی مانده است، زمین‌های کشاورزی برای کشت بهاری بعدی خود آماده می‌شوند و مردم پایان سردترین روز‌های زمستانی را جشن می‌گیرند.

علی دارابی قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی با اعلام خبر ثبت جهانی ۳ پرونده میراث ناملموس کشورمان، از جمله پرونده افطاری، جشن سده و هنر تذهیب در عرصه جهانی گفت: پس از این اتفاق بزرگ توانستیم در میان ۱۸۲ کشور عضو کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس به رتبه پنجم دنیا صعود کنیم.

 معاون میراث‌فرهنگی گفت: در هجدهمین کمیته بین‌الدولی میراث جهانی یونسکو در کشور بوتسوانا، ایران عزیز موفق شد ۳ پرونده‌ای را که برای ثبت میراث ناملموس ارائه کرده بود، به تصویب برساند.

دارابی با بیان اینکه ضیافت افطاری و سنت‌های حسنه آن پرونده‌ای بود که از سهمیه ایران مطرح شده بود و چند کشور دیگر از جمله ترکیه، آذربایجان و ازبکستان نیز به این پرونده پیوستند، ادامه داد: این اتفاق افتخار بزرگی است که در دولت سیزدهم میسر شد و ما توانستیم یک سنت الهی و اسلامی را به ثبت جهانی برسانیم.

معاون میراث‌فرهنگی با اشاره به اینکه پرونده‌های بعدی جشن سده و هنر تذهیب بود، اظهار کرد: این دو پرونده با مشارکت ایران و کشور‌های دیگر به ثبت رسید. با ثبت جهانی این سه عنصر تعداد پرونده‌های کشورمان در حوزه میراث ناملموس از ۲۱ به عدد ۲۴ افزایش یافت.

او خاطرنشان کرد: در دولت سیزدهم وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی موفق شد تا کنون دو رتبه صعود کند و ایران در عرصه جهانی از رتبه هفتم به رتبه پنجم رسید.