جوانی جمعیت و بار درمان ناباروری

تولد نخستین نوزاد آزمایشگاهی کشور، استفاده از سلول‌های بنیادی مغز استخوان برای بیماران سکته قلبی، تأسیس نخستین بانک خصوصی خون بند ناف کشور، تولد نخستین بزغاله‌های تراریخته خاورمیانه 1388، تأسیس نخستین بانک سلول‌های بنیادی کشور، پیوند بافت تخمدان منجمد شده انسانی به بیماران سرطانی در سال 1402 و... توسط این مرکز خبرساز شد.

درخشش پژوهشگاه رویان طی فعالیت 33ساله چنان بوده که حالا به یکی از قطب‌های پزشکی تولیدمثل و تحقیقات سلول‌های بنیادی در منطقه و جهان تبدیل شده به طوری که بر‌اساس آخرین نتایج تحقیقاتی که در نشریات معتبر بین‌المللی ازجمله نشریه معتبر Andrologia منتشر شده نام این مرکز در فهرست 10 مرکز برتر تحقیقاتی و خدمات تخصصی در این حوزه آمده است. 

به مناسبت تولد 33سالگی پژوهشگاه رویان گفت‌وگویی با دکتر عبدالحسین شاهوردی، رئیس این پژوهشگاه داشته‌ایم که می‌خوانید. 

آقای شاهوردی، با توجه به اینکه از ابتدا در شکل‌گیری مؤسسه رویان نقش داشته‌اید، بفرمایید چه روندی طی شده تا این مجموعه امروز در جمع 10 مرکز برتر درمان ناباروری در جهان شناخته شود؟ 
پژوهشگاه رویان متعلق به سازمان جهاد دانشگاهی است و این سازمان هم ثمره‌ انقلاب است و در مأموریتی که برای خودش تعریف‌ کرده، ایجاد پلی میان دانشگاه و جامعه است تا نیازهای جامعه را در زمان بسیار کوتاهی با تلاش جامعه‌ علمی و دانشگاهی پاسخ دهد.

از سوی دیگر ناباروری یکی از مشکلاتی است که گریبانگیر همه جوامع ازجمله جامعه ایران شده و تلاش‌ها در سطح جهانی برای درمان این بیماری از حدود چهار دهه پیش در حال انجام است. ایران نیز با فاصله زمانی کمی از دنیا در این زمینه ورود کرده و با یک حرکت به‌موقع و مناسب توانسته است گام‌های خوبی در این عرصه بردارد. به طوری که اگر مثلاً پیش از دهه 70 بیماران برای درمان ناباروری به خارج از کشور می‌رفتند حالا نه‌تنها بیماران برای این منظور به خارج نمی‌روند، بلکه ایران میزبان قابل‌توجهی از بیماران خارجی برای درمان در این بخش است. البته یکی از اتفاق‌های خوبی که در کنار حل این مسئله در داخل کشور رخ داد این بود که علاوه بر ارائه خدمات تخصصی به مجموعه‌هایی مانند رویان، در بحث پژوهش و آموزش هم ‌توجه خاصی کرد و در قالب مراکز تحقیقاتی، فعالیت‌ها را در حوزه یادشده متمرکزتر کرد. به همین خاطر در سال1370 تربیت نیروی متخصص در رشته‌های مختلف مربوط به تولیدمثل هم پیگیری شد تا جایی که فقط حدود هزار دانشجوی فوق‌لیسانس و دکترا در رویان پایان‌نامه گذراندند و همین متخصصان در قالب پژوهش‌ها فعالیت‌های بسیار خوبی انجام دادند و توانستند پاسخگوی خیلی از گرفتاری‌ها در زمینه ناباروری زوجین باشند.
نکته دیگری که خیلی روی آن تأکید داشتیم این بود که در بحث پژوهش فقط در یک موضوع تمرکز نکنیم. در نتیجه هر دانشی که در رویان بدست آوردیم، سنگ بنای دانش دیگری شد. از این رو در کنار ناباروری به موضوعاتی مانند سلول‌های بنیادی، سلول درمانی و بیوتکنولوژی ورود کردیم و توانستیم در تهران، اصفهان و بابل مراکز تحقیقاتی در این عرصه‌ها راه‌اندازی کنیم. در اهمیت ورود به این موضوعات همین بس که بدانیم وقتی در قالب یک پروژه تحقیقاتی در دهه80 به سلول‌های بنیادی پرداختیم این موضوع در آن زمان به عنوان انقلاب دوم در علم پزشکی مطرح بود. 

به هرحال پژوهشگاه رویان با همت همکاران محقق جوان و جهادی خود، توانسته کارنامه خوبی در زمینه پزشکی تولیدمثل، خدمات تخصصی و سلول‌های بنیادی ارائه دهد که کسب جایگاه نُهمی این مرکز در سطح بین‌المللی حکایت از این مهم دارد. 

گفته می‌شود درمان ناباروری در ایران نسبت به دیگر کشورها، به‌صرفه تر است. با وجود این آیا توانسته‌ایم از این مزیت برای رونق گردشگری سلامت استفاده کنیم؟ 
با توجه به اینکه درمان ناباروری در ایران به موقع حرکت کرد بنابراین زمینه پزشکی خوبی در این موضوع داریم. ضمن اینکه در حوزه پزشکی به لحاظ تاریخی در سطح منطقه و دنیا خوشنام هستیم. یعنی یک پیشقراولی در علم پزشکی در سطح منطقه داریم. از سوی دیگر دارای عقاید شرعی هستیم و به آن‌ها عمل می‌کنیم. همچنین در کنار همه این مزیت‌ها که زمینه مناسبی را برای توریسم‌درمانی برای کشور فراهم کرده بحث هزینه‌های درمان ناباروری مطرح است. به عبارت دیگر به دلیل قیمت ارز در ایران هزینه‌های درمان ازجمله درمان ناباروری در کشور ما در مقایسه با کشورهای منطقه و جهان بسیار مقرون به‌صرفه‌تر است؛ درنتیجه بسیاری از بیماران کشورهای دیگر به‌خصوص همسایه ترجیح می‌دهند برای درمان به ایران بیایند. به همین خاطر در حال حاضر سالانه میزبان نزدیک به هزار زوج نابارور از کشورهای همسایه و حتی کشورهای اروپایی هستیم.

 به هرحال پزشکی زمینه مناسبی را برای توریسم‌درمانی فراهم کرده و اگر این ظرفیت با ابزارهای مرتبط دیگر مثل حمل‌ونقل، هتلینگ مناسب و... همراه شود رونق گردشگری خارجی ما را رقم خواهد زد. بنابراین می‌توان گفت در حال استفاده از ظرفیت درمان ناباروری هستیم، اما تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم.

رویان در کدام نقطه از فرایند اجرایی شدن قانون جوانی جمعیت قرار دارد و چگونه می‌تواند به آن کمک کند؟
یکی از دغدغه‌های مهم کشور در حال حاضر کاهش نرخ باروری در جامعه است. از سوی دیگر حدود 15درصد زوجین ما از بیماری ناباروری رنج می‌برند. این در حالی است که ناباروری ریشه‌های فرهنگی هم دارد و خانواده از این لحاظ هم اذیت می‌شوند. بنابراین اگر پژوهشگاه رویان و دیگر مراکز درمان ناباروری بتوانند همین 15درصد را زیر پوشش قرار دهند بار بزرگی از دوش تکلیف جوانی جمعیت برمی‌دارند. البته پژوهشگاه رویان در بحث جوانی جمعیت در کنار دولت است و تلاش می‌کند پاسخگوی نیازهای جامعه در این عرصه باشد و در این مسیر نیز تا کنون 40 هزار کودک به لطف خدا و کمک این مرکز متولد شده‌اند. 

مدت زیادی می‌شود که ایران درگیر تحریم‌های ظالمانه آمریکا و کشورهای اروپایی است، در چنین شرایطی پژوهشگاه رویان برای تحقق برنامه‌هایش با چه چالش‌هایی دست‌وپنجه نرم می‌کند؟ 
واقعیت این است که در پژوهشگاه رویان گاهی در زمینه درمان ناباروری دچار محدودیت‌هایی می‌شویم. از سوی دیگر اگرچه از نظر علمی از دنیا عقب نیستیم، اما مسئولان باید توجه داشته باشند به هر حال شرایط تحریمی، مشکلات اقتصادی و محدودیت‌های مالی روی مراکز پژوهشی و تحقیقاتی تأثیر منفی می‌گذارند. در واقع در چنین وضعیتی مجموعه‌های علمی، زیرساخت‌ها و تجهیزات در اولویت‌های دوم، سوم و یا آخر قرار می‌گیرند. در نتیجه این موضوع و همچنین گرانی تجهیزات و فناوری‌های نوین یک مقدار مشکلاتی را برای مجموعه پژوهشی به وجود می‌آورد. به عبارت دیگر در وضعیت یادشده هرچند دولت‌ها تلاش می‌کنند منابع مالی بخش درمان را تأمین کنند، اما معمولاً تأمین بودجه برای بخش پژوهش به‌خوبی انجام نمی‌شود و همین موضوع، تهیه برخی امکانات، تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته در حوزه پژوهش را متأثر می‌کند یا هزینه‌های پژوهشی را خیلی افزایش می‌دهد. بنابراین مسئولان در جایگاه‌های مختلف باید در این خصوص دقت و مراقبت لازم را داشته باشند، چون اگر بتوانیم با تدابیری آزمایشگاه‌ها و فناوری‌های مورد نظر را حتی به شکل محدود در کشور داشته باشیم آن‌وقت می‌توانیم به محققان خدمات بدهیم تا آن‌ها هم بتوانند به ایده‌های خود جامه عمل بپوشانند در غیر این صورت فراهم نکردن زیرساخت‌های لازم موجب می‌شود بسیاری از محققان برای ادامه پژوهش‌هایشان سر از آزمایشگاه‌های خارج دربیاورند. بنابراین در حوزه پژوهش باید سرمایه‌گذاری لازم را 
انجام دهیم. 

چندی پیش در یک برنامه تلویزیونی، از توانایی تولید اعضای بدن انسان و حتی انسان کامل در آزمایشگاه توسط پژوهشگاه رویان تا سال 2050 خبر دادید. در این زمینه بیشتر توضیح می‌دهید؟
این یک واقعیت است که امروز علم در این عرصه‌ها چنین توانایی‌هایی را دارد، یعنی از نظر علمی موقعی که شما با دستکاری ژن می‌توانید یک حیوان مثلاً در حال انقراض را شبیه‌سازی کنید، این موضوع نشان می‌دهد توانایی آن ‌را دارید که در آزمایشگاه اعضای بدن انسان و حتی انسان کامل تولید کنید و ما در این عرصه ورود نمی‌کنیم چون چنین کاری نه تنها اخلاقی نیست، بلکه از نظر دین اسلام تولید انسان کامل حرام است. از سوی دیگر اکنون در سطح جهانی، بیماران هموفیلی، ‌تالاسمی و حتی برخی سرطان‌ها را با دستکاری‌های ژن یعنی جایگزین کردن ژن سالم به جای ژن معیوب درمان می‌کنند.همان فناوری همانندسازی و فناوری دستکاری ژن در حیوانات است و می‌توان از این دانش و فناوری در درمان خیلی از بیماری‌ها بهره برد.