پیشرفت بی سابقه حوزه علمیه قم در یکصدسال گذشته/کارنامه‌ موفق حوزه در امر پاسخگویی به مسائل مستحدثه

اشاره: حوزه علمیه قم در صدسالگی خود به نماد پویایی فکری، مسؤولیت‌پذیری اجتماعی و پیشتازی در نظریه‌پردازی دینی تبدیل شده است. حوزه علمیه قم با ورود فعال به عرصه‌های نوپدید الگویی نو از حکمرانی اسلامی و تمدن‌سازی ارائه کرده است. پیوند عمیق آن با انقلاب اسلامی، پاسخ‌گویی به مسائل معاصر و حضور در عرصه‌های جهانی، حوزه علمیه قم را به قطب علمی تشیع و مرجع اندیشه دینی بدل ساخته است. با وجود چالش‌ها حوزه علمیه قم توانسته کارنامه‌ای موفق در مواجهه با شبهات، تحولات جهانی و نیازهای جامعه ارائه دهد. حوزه علمیه قم امروز نه‌تنها تداوم سنت بلکه پرچم‌دار گفتمان نوین اسلامی در جهان پرتلاطم معاصر است.

در همین راستا خبرنگار  سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با حجت الاسلام والمسلمین حسین بنیادی عضو مجمع عمومی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم گفت‌وگویی داشته است که در ادامه تقدیم خوانندگان محترم خواهد شد:

رسا ـ با توجه به گذشت یک قرن از تأسیس حوزه علمیه قم مهم‌ترین دستاوردهای علمی و پژوهشی این نهاد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

حوزه علمیه قم با پیشینه‌ای ممتد و ریشه‌دار از جایگاه والایی در منظومه فکری شیعه برخوردار است. آن‌چه حوزه علمیه قم را در یک سده‌ی اخیر به اوج شکوفایی رسانده نه تنها تداوم سنت علمی پیشینیان بلکه ورود به عرصه‌ای نو از فکر دینی و نظام‌سازی اسلامی است.

تحول چشمگیر حوزه علمیه قم در صد سال گذشته ناظر به ارائه الگویی نوین از حکمرانی اسلامی در متن جامعه است؛ الگویی که در کنار پویایی پژوهشی و بازخوانی میراث گذشته رویکردی اجتماعی و تمدنی را در بنیان‌های اصولی، فکری و علوم انسانی پی‌ریزی کرده است. این تحول یکی از برجسته‌ترین خدمات حوزه قم در مقایسه با قرون گذشته و حتی در قیاس با سایر حوزه‌های علمیه بزرگ مانند نجف اشرف به‌شمار می‌آید.

در این مسیر بی‌تردید نقش شخصیت‌هایی چون مرحوم آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری، آیت‌الله‌العظمی بروجردی و امام خمینی (رحمهم‌الله) بسیار برجسته و تأثیرگذار است. آنان با تأسیس و تقویت ساختار حوزه علمیه قم بستری برای گسترش فقه اجتماعی، اندیشه سیاسی اسلام و اتصال دین به مسائل روز جامعه فراهم کردند.

باید توجه داشت که نیمی از تاریخ صدساله این حوزه با نهضت اسلامی و انقلاب اسلامی ایران گره خورده است. از این رو اگر بخواهیم یک شاخص برجسته برای ارزیابی کارنامه صدساله حوزه علمیه قم ارائه دهیم، باید به نقش‌آفرینی آن در عرصه حکمرانی اسلامی و تحقق تمدن نوین اسلامی اشاره کنیم. حضور فعال در میدان‌های اجتماعی، ارائه ابتکارات علمی و ورود به حوزه‌های نوپدید از جمله دستاوردهای شاخص این نهاد علمی است.

امروز حوزه علمیه قم با گشودن افق‌های نو در مباحث کلامی، فقهی، تفسیری و تولید آثار فاخر علمی به یک نهاد اثرگذار بین‌المللی تبدیل شده است. یکی دیگر از جلوه‌های این بالندگی ظهور فضلای برجسته و اندیشمندانی است که با رویکردی جهانی، در مجامع علمی مختلف حضوری جدی و راهبردی دارند.

امروزه حتی بسیاری از علمای حوزه نجف و اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان منتظر بروز و ظهور هرچه بیشتر حوزه علمیه قم در عرصه‌های جهانی‌اند. این استقبال گواهی بر جایگاه رفیع و نقش‌آفرینی رو به رشد حوزه علیمه قم در جهان اسلام است.

به بیان دیگر صدسالگی حوزه علمیه قم تنها یک مناسبت تاریخی نیست؛ بلکه نماد بلوغ رویکرد انقلابی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی آن در قبال هدایت جامعه به‌سوی صلاح، عدالت و ارزش‌های اسلامی است. این همان رسالت اصیل روحانیت متعهد و حوزه‌های علمیه در دوره معاصر است.

اگر امروز از «حوزه علمیه پویا» در سطح جهان یاد می‌شود، بی‌گمان منظور همین حوزه علمیه قم است که با جوشش درونی، عمق علمی و آرمان‌های انقلابی، پرچم‌دار گفتمان نوین اسلامی در جهان معاصر گشته است.

رسا ـ جایگاه پژوهش در ساختار فعلی حوزه علمیه قم را چگونه می‌بینید و چه موانعی پیش روی توسعه پژوهش‌های راهبردی و کاربردی در حوزه وجود دارد؟

بدون تردید حجم و تنوع پژوهش‌های صورت‌گرفته در حوزه علمیه قم طی یک قرن اخیر از ویژگی‌های ممتاز این نهاد علمی به شمار می‌رود. این رشد چشمگیر به‌ویژه در زمینه مسائل نوپدید و موضوعات بدیع، بیانگر پویایی بی‌سابقه‌ای در فضای علمی حوزه است. تنوع موضوعات و گستردگی دامنه مطالعات نشان از آمادگی این حوزه در ورود به عرصه‌هایی دارد که تاکنون کمتر به آن‌ها پرداخته شده بود.

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های حوزه علمیه قم، روحیه نظریه‌پردازی و پیشتازی در تبیین مباحث کلان و راهبردی دین در نسبت با مسائل روز است. حوزه علمیه قم از ورود به عرصه‌های تازه هیچ ابایی ندارد و همواره کوشیده است تا خلأهای معرفتی را با اجتهادی پویا و پژوهش‌هایی عمیق پاسخ گوید.

آنچه در این میان اهمیت مضاعف دارد آن است که حوزه علمیه قم به‌مثابه عمق معرفتی حوزه‌های علمیه و کانون اصلی دروس و فعالیت‌های علمی باید هم به‌درستی شناخته شود و هم به‌طور شایسته به جامعه معرفی گردد. این معرفی نه‌فقط برای نهادهای داخلی بلکه برای ملت‌ها و نخبگان در سطح جهان اسلام ضرورت دارد.

حوزه علمیه قم امروز در مرحله‌ای از بلوغ نظری قرار دارد که می‌توان آن را دوران «پویایی پژوهشی» نامید. در این شرایط تولید فکر، ابداع نظریه و ارائه دیدگاه‌های تازه به یکی از ویژگی‌های برجسته این نهاد علمی تبدیل شده است. با این‌حال در فرایند نظریه‌پردازی نباید خود را صرفاً با نهادهای علمی دیگر مقایسه کرد؛ زیرا حوزه علمیه ظرفیت‌ها، برنامه‌ها و رویکردهای بومی، اصیل و مختص به خود را دارد که ریشه در سنت علمی چند قرن آن دارد.

از گذشته‌های دور روحیه نظریه‌پردازی در فضای پژوهشی حوزه حضوری پررنگ داشته است. امروزه نیز تنها مانعی که می‌تواند این مسیر بالنده را کند یا متوقف سازد، فاصله گرفتن از مسائل معاصر و تحولات جهانی است. هرگونه کاهش ارتباط با نیازهای زمان، حوزه را از رسالت اصلی خود دور می‌سازد.

اما خوشبختانه در شرایط کنونی حوزهب علمیه قم به‌درستی به‌عنوان قطب علمی تشیع و مرجع اندیشه دینی شناخته می‌شود. حوزه همواره در مواجهه با مسائل روز جامعه نه‌تنها عقب نمانده بلکه در مواردی فقهای آن پیشاپیش نسبت به تحولات آینده، مواضع فقهی و دیدگاه‌های دینی خود را ارائه کرده‌اند.

در این میان نباید از فرصت بی‌بدیل انقلاب اسلامی و دوران حکومت اسلامی غافل ماند. این دوران بستری ارزشمند برای رشد علمی، فقهی و تمدنی حوزه فراهم کرده که باید آن را قدر دانست و از آن بهره‌برداری حداکثری کرد. حوزه باید این ظرفیت را به‌کار گیرد تا پژوهش‌هایی عمیق، مسأله‌محور، کاربردی و ناظر به نیازهای نه‌تنها جامعه اسلامی بلکه جهان معاصر ارائه دهد.

پژوهش‌های حوزه امروز باید پاسخ‌گوی نیازهای گسترده‌تری باشد؛ نیازهایی فراتر از مرزهای ایران و حتی جهان اسلام. نگاه حوزه باید جهانی، آینده‌نگر و مبتنی بر ارائه راه‌حل‌های دینی برای مسائل پیچیده بشر امروز باشد.

رسا ـ حوزه چه میزان توانسته است در پاسخ‌گویی به شبهات و پرسش‌های نوپدید توفیق داشته باشد؟

در این زمینه نیز بدون تردید باید به واقعیتی مهم توجه داشت و آن، شتاب بی‌سابقه تحولات جهانی و انقلاب‌هایی است که در عرصه‌های فناوری و رسانه رخ داده است. این تحولات مسئولیت‌ها و وظایف حوزه‌های علمیه را در برابر دین و جامعه بیش از پیش سنگین‌تر کرده است. در جهانی که هر روز شاهد بروز مسائل نو، شبهات تازه و هجمه‌های بی‌امان علیه دین، روحانیت و نهادهای دینی هستیم، انتظار از حوزه برای پاسخ‌گویی عالمانه و بهنگام به‌صورت چشم‌گیری افزایش یافته است.

با وجود فشارها، فتنه‌ها، چالش‌های معرفتی و حتی برخی اتهامات ناروا که گاه متوجه حوزه‌های علمیه و شخصیت‌های روحانی شده، حوزه علمیه قم توانسته در این میدان کارنامه‌ای موفق و قابل دفاع ارائه کند. موفقیت حوزه در پاسخ‌گویی به انبوهی از پرسش‌ها و شبهات دینی یکی از افتخاراتی است که باید آن را نه‌فقط در سطح داخلی بلکه در پهنه جهانی مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد.

کافی‌ست نگاهی به پایگاه‌های علمی حوزه علمیه قم و مراکز تخصصی وابسته به آن بیندازیم تا روشن شود که حوزه علمیه قم با تمام توان و ظرفیت‌های خود در مواجهه با این سیل عظیم تحولات و پرسش‌ها، حضوری فعال و مسئولانه داشته است. تلاش‌ها و دستاوردهای علمی و رسانه‌ای حوزه گواهی روشن بر این حضور مؤثر است.

با این حال باید توجه داشت که سرعت تحولات و مسائل نوظهور هیچ‌گاه از حرکت بازنمی‌ایستد؛ ازاین‌رو صیانت از حوزه و حمایت از جایگاه آن تنها در گرو حفظ این حرکت رو به جلو و عقب‌نماندن از جریان پویای جهان معاصر خواهد بود. حراست از حوزه، یعنی پاسداری از روح اجتهاد، بیداری در برابر زمانه و آمادگی مداوم برای پاسخ‌گویی به نیازهای علمی، فکری و اجتماعی دنیای امروز.

رسا ـ تعامل حوزه با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور در این سال‌ها چگونه بوده است؟

تعامل میان حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها هنوز به نقطه مطلوب و مورد انتظار نرسیده است و جامعه علمی کشور همچنان چشم‌انتظار تحقق کامل این آرمان است. اگر وحدت علمی میان این دو نهاد ریشه‌دار بتواند مسیر خود را به‌سوی همگرایی عملی در عرصه‌های گوناگون از جمله در حوزه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری باز کند، آنگاه می‌توان به جهشی چشمگیر در ظرفیت علمی کشور امیدوار بود.

چنین هم‌افزایی‌ای به‌طور حتم موجب ارتقای توان علمی شیعه و افزایش افتخارات ملی خواهد شد، به‌ویژه برای جوانان و فرهیختگان ایرانی که دل در گرو پیشرفت و عزت کشور دارند.

با این حال آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد شناسایی و رفع موانع این وحدت است. ضروری‌ست از اقدامات نمایشی و شعارمحور پرهیز شود و گام‌های جدی و عملی در جهت تحقق وحدت حوزه، دانشگاه و سایر نهادهای علمی برداشته شود.

تنها در سایه این هم‌افزایی عملی و کارآمد است که می‌توان به ایجاد یک منظومه جامع از پژوهش‌های نو، روزآمد، مسأله‌محور و مؤثر در سطح ملی و جهانی امیدوار بود.

رسا ـ آیا ساختارهای پژوهشی ایجادشده مانند پژوهشگاه‌ها و موسسات علمی در حوزه علمیه توانسته‌اند به نیازهای فکری انقلاب اسلامی پاسخ دهند؟

نسبت میان تأسیس مؤسسات و پژوهشگاه‌های نو در حوزه‌های علمیه طی سال‌های اخیر باید با تحولات پرشتاب جامعه امروز سنجیده شود. ما در عصری زندگی می‌کنیم که تغییرات اجتماعی، فرهنگی و علمی به‌صورت لحظه‌ای و حتی ساعتی رخ می‌دهند و موجی از پرسش‌ها و مسائل نو به‌طور مستقیم متوجه حوزه‌های علمیه است.

در چنین شرایطی اگر حوزه با آمادگی کامل و بصیرتی هوشمندانه به استقبال این تحولات برود بدون تردید مؤسسات تازه‌تأسیس با بهره‌گیری از ظرفیت‌های گسترده خود ـ به‌ویژه نیروی انسانی متعهد و متخصصی که در این نهادها مشغول فعالیت‌اند ـ می‌توانند اثری به‌مراتب عمیق‌تر و کارآمدتر از گذشته بر جای بگذارند.

نکته‌ای مهم در پایان این بحث آن است که مسیر آینده حوزه‌های علمیه ناگزیر باید به سمت تخصصی شدن هرچه بیشتر پیش برود. در شرایط امروز دیگر نمی‌توان انتظار داشت که یک فرد به‌تنهایی بر همه عرصه‌های علمی احاطه کامل داشته باشد. ازاین‌رو باید تلاش کرد تا هم افراد متخصص در شاخه‌های گوناگون تربیت شوند هم پژوهش‌ها به‌صورت تخصصی سامان یابند و هم فعالیت‌ها در قالب گروه‌های تخصصی دنبال شوند.

چنین رویکردی راهی است به‌سوی تعالی علمی جامعه و حتی می‌تواند به شکوفایی علمی در سطح جهانی به‌ویژه در قلمرو علوم انسانی منجر شود. امید آنکه بتوانیم با چنین افقی رسالت علمی و تمدنی حوزه را تحقق بخشیم.