فرزند کمتر، بحران بیشتر؛ کاهش جمعیت و پیامدهای روانی خانواده‌ها

به گزارش خبرنگار گروه جمعیت و تعالی خانواده خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام سیدعباس ساطوریان، استادیار روان‌شناسی در مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی(ره)، از اساتید و پژوهشگران حوزه روان‌شناسی خانواده است که سال‌ها در زمینه مسائل تربیتی، روان‌شناختی و اجتماعی فعالیت علمی و آموزشی داشته‌ است. وی در سخنرانی اخیر خود با نگاهی علمی و در عین حال دغدغه‌مند، به موضوع مهم «کاهش نرخ جمعیت و پیامدهای روان‌شناختی و تربیتی تک‌فرزندی» پرداخته و ابعاد مختلف این مسئله را مورد بررسی قرار داده‌ است. آنچه در ادامه می‌خوانید، بخشی از سخنان وی در این زمینه است:

یکی از مباحث مهم در حیطه فرزندآوری، کاهش جمعیت یا نرخ رشد جمعیت است. این کاهش نرخ رشد جمعیت از ابعاد مختلف می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد: بعد سیاسی، بعد امنیتی، بعد مذهبی، و آن چیزی که ما می‌خواهیم به آن بپردازیم، بعد تربیتی و روان‌شناختی آن است.

یعنی این کاهش جمعیت که منجر به تک‌فرزند شدن خانواده‌ها خواهد شد، چه پیامدهایی را می‌تواند برای خانواده‌ها و فرزند آن‌ها داشته باشد؟ اگر بخواهیم به طور واضح و مشخص صحبت بکنیم، والدینی که فرزند ندارند یا تک‌فرزند دارند، با والدینی که چند فرزند دارند تفاوت‌هایی دارند که می‌خواهیم آن‌ها را مقایسه کنیم.

که زوجی که نمی‌خواهند صاحب فرزند بشوند، در اندیشه آن‌ها یک علامت سؤال وجود دارد. چه می‌شود که یک آقا و خانمی که با هم ازدواج می‌کنند و تشکیل سیستم خانواده می‌دهند، نمی‌خواهند این سیستم کامل بشود و نقش پدر و مادری هم پیدا بکنند و بعد بچه‌هایشان خواهر و برادر یکدیگر باشند و این سیستم کامل شود؟

اگر از این اسم خانواده بخواهیم عبور بکنیم، می‌رسیم به خانواده‌هایی که تک‌فرزند دارند و اختیاری هم نمی‌خواهند فرزندانشان بیشتر بشوند. برخی خانواده‌ها هستند که دوست دارند تعدد فرزند داشته باشند، اما به هر دلیلی نتوانستند صاحب فرزندان بیشتر بشوند. این‌ها کاری نداریم. اما آن‌هایی که به اختیار تک‌فرزندی را انتخاب کرده‌اند و می‌خواهند ادامه بدهند، هم والدین تک‌فرزند و هم خود تک‌فرزند ویژگی‌هایی را به طور طبیعی پیدا می‌کنند.

ویژگی‌های والدین تک‌فرزند

به عنوان مثال، پدر و مادری که یک تک‌فرزند دارند، اضطرابشان بالاتر از والدینی است که چند فرزند دارند. اضطرابشان از این جهت است که نکند برای تک‌فرزندشان اتفاقی بیفتد، نکند این تک‌فرزند در آینده آنی که می‌خواهند نشود. کوچک‌ترین اتفاق می‌تواند اضطراب بالایی را در این والدین ایجاد کند. چون نگران تک‌فرزندشان هستند و حق هم دارند. همه سرمایه، وقت و انرژی خود را برای این تک‌فرزند می‌گذارند و دوست دارند همان‌طور که آرزو دارند، این فرزند به موفقیت‌های بالایی برسد. پس اضطراب والدین تک‌فرزند، اضطراب بالایی است.

دومین نکته این است که معمولاً در خانواده‌های تک‌فرزند، والدین پرتوقع‌تر هستند. یعنی انتظاراتشان بالاست و این انتظارات بالا باعث می‌شود که کنترلگری شدید یا حمایت شدید از فرزند داشته باشند. تعادل اینجا از بین می‌رود. از یک طرف نگران هستند و کنترل زیادی روی فرزند دارند، از طرف دیگر می‌گویند چون تک‌فرزند ماست، همه کارهایش را خودمان انجام می‌دهیم. یعنی حمایت بیش از اندازه می‌کنند و این فرزند استقلال لازم را به دست نمی‌آورد و همیشه وابسته به پدر و مادر می‌ماند. فردا روزی هم که وارد جامعه بشود، توقع دارد دیگران هم مانند پدر و مادر با او برخورد کنند؛ چیزی که قطعاً اتفاق نمی‌افتد و روح او شکننده خواهد شد.

پس در خانواده‌های تک‌فرزند، میانگین انتظارات بالا همراه با کنترلگری شدید و حمایتگری شدید دیده می‌شود؛ چیزی که در خانواده‌های چندفرزند به مراتب کمتر است.

ویژگی‌های تک‌فرزندها

حال برویم سراغ خود تک‌فرزندها. متأسفانه تعداد خانواده‌های تک‌فرزند روز به روز در حال افزایش است. ببینیم تک‌فرزندها در تحقیقات و پژوهش‌ها چه ویژگی‌هایی دارند.

ما انسان‌ها سه بعد داریم: بعد شناختی، بعد عاطفی-هیجانی و بعد رفتاری. حال ببینیم تک‌فرزند به طور معمول چه ویژگی‌های شناختی، عاطفی و رفتاری خواهد داشت و در مقابل، چندفرزندها و آن‌هایی که خواهر و برادر دارند چه ویژگی‌هایی پیدا می‌کنند.

۱. ویژگی‌های شناختی

اولین ویژگی بچه‌های تک‌فرزند در بعد شناختی این است که توجهشان به جزئیات بالاست. خیلی دقیق هستند، اما غرق جزئیات شدن ممکن است باعث شود کلیت بحث را از دست بدهند. ممکن است اگر نظم و جزئیات طبق میلشان پیش نرود، مضطرب شوند.

نکته دیگر اینکه این بچه‌ها از بزرگ‌ترها تقلید می‌کنند. رفتارهای تقلیدی در تک‌فرزندان بیشتر دیده می‌شود و آن‌ها علاقه‌مند به قانون هم هستند؛ که این ویژگی مثبتی است.

(داخل پرانتز توضیح دهم: ویژگی‌هایی که نام می‌بریم نتیجه پژوهش‌هاست و میانگین بچه‌ها یا خانواده‌ها را نشان می‌دهد. ممکن است استثنا وجود داشته باشد. نباید این ویژگی‌ها را مساوی افراد دوروبرمان قرار دهیم. این‌ها میانگین خروجی پژوهش‌های چندساله هستند.)

۲. ویژگی‌های عاطفی

اولین ویژگی عاطفی بچه‌های تک‌فرزند وابستگی است. همه دنیای این تک‌فرزند پدر و مادرش هستند و به آن‌ها وابستگی پیدا می‌کند. اگر پدر یا مادر نباشند، او از پس زندگی و برآورده ساختن نیازهای خود برنمی‌آید.

یکی از تک‌فرزندها در اتاق مشاوره می‌گفت: «من نمی‌توانم روزی را تصور بکنم که باشم اما پدرم زنده نباشد.» جالب است! بزرگ شده، درس خوانده و سنی هم دارد، اما چون خودکارآمدی و استقلال لازم را به دست نیاورده، نگران آینده خودش است که اگر پدر یا مادر را از دست بدهد، چه بلایی سرش خواهد آمد.

ویژگی دیگر پر توقع بودن است. چون هر چه خواسته‌اند در خانواده فراهم بوده، نیازهایشان در حد افراطی برآورده شده و پرتوقع بار آمده‌اند. از دیگران هم همین توقع را دارند که مانند پدر و مادر نیازهایشان را برآورده کنند.

ویژگی سوم خودمحوری است. چون کسی کنارشان نبوده که در محبت والدین شریک بشود و ناکامی تجربه بکنند، قدرت همدلی پایین می‌آید. نمی‌توانند خود را جای دیگری بگذارند و در روابط اجتماعی دچار مشکل می‌شوند. در جمع‌ها معمولاً مقبولیت پیدا نمی‌کنند و بچه‌های دیگر آن‌ها را به گروه راه نمی‌دهند. یا اگر راه بدهند، به‌محض آشکار شدن ویژگی‌های خودمحوری و پرتوقعی، طردشان می‌کنند.

از دیگر ویژگی‌ها:

• میزان تحمل پایین به دلیل کمبود ناکامی‌های بهینه در کودکی.

• احساس تنهایی شدید به دلیل نداشتن خواهر و برادر.

• پایین بودن اعتمادبه‌نفس، چون تعاملات لازم و بازخوردهای خواهر و برادر را نداشته‌اند.

• ترس از طرد شدن در روابط دوستانه.

• بالا بودن احساس گناه؛ گاهی خود را عامل دعوای والدین می‌دانند.

• تمایزنیافتگی (عدم استقلال شناختی، عاطفی و رفتاری از والدین).

• نشاط، امید و رضایت از زندگی کمتر نسبت به بچه‌های چندفرزند.

۳. ویژگی‌های رفتاری

تحقیقات نشان داده است که مشکلات درونی‌سازی‌شده (مثل افسردگی، تنهایی و اضطراب) و مشکلات برونی‌سازی‌شده (مثل پرخاشگری و نافرمانی) در تک‌فرزندان بیشتر است.

ویژگی دیگر پایین بودن قدرت سازگاری است. چون تک‌فرزند تجربیات و چالش‌های روابط خواهر و برادری را ندارد و پختگی لازم را پیدا نمی‌کند.

در روابط بین‌فردی هم تک‌فرزندان:

• مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی کمتری دارند.

• خودخواه‌تر هستند.

• مقبولیت و محبوبیت کمتری دارند.

• وقت‌گیرتر و انرژی‌برتر هستند.

• وابستگی زیادی به دیگران دارند.

• احساس مسئولیت بیشتری نسبت به بیرون از خانواده نشان می‌دهند، اما در خانواده مسئولیت‌پذیر نیستند.

یکی از مادران تک‌فرزند می‌گفت: «پسرم اگر دوستی در نیمه‌شب تماس بگیرد، سریع به کمکش می‌رود. اما اگر من به او بگویم برو نان بگیر، بهانه می‌آورد. حتی چند گلدان را به او سپردم که در مسافرت آب بدهد، ولی وقتی برگشتم همه پژمرده بودند. با این حال حاضر است برای دوستانش همه‌چیز وقت بگذارد، چون می‌ترسد او را رها بکنند.»

جمع‌بندی

خانواده‌های تک‌فرزند به طور طبیعی ویژگی‌هایی پیدا می‌کنند: والدین مضطرب، حمایت‌های افراطی یا کنترلگری شدید. بچه‌هایشان نیز ویژگی‌های فردی و میان‌فردی خاصی دارند. در مقابل، خانواده‌های چندفرزند وضعیت بهتری دارند؛ هم اضطراب والدین کمتر است، هم کنترلگری و حمایت افراطی کمتر. بچه‌هایی که خواهر و برادر دارند، به واسطه تعاملات و چالش‌هایی که تجربه می‌کنند، از لحاظ شناختی، عاطفی و رفتاری وضعیت بهتری پیدا می‌کنند.