حجت‌الاسلام والمسلمین واعظی:
هوش مصنوعی نمی‌تواند جایگزین آگاهی انسانی شود
رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در همایش ملی «علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» تأکید کرد: فناوری هوش مصنوعی هرچند در خدمت پژوهش و گسترش دانش مؤثر است، اما هرگز نمی‌تواند جایگزین عالم آگاه و معناگرا شود.
به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد واعظی، رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در اولین همایش ملی «علوم اسلامی و انسانی دیجیتال» که روز پنج‌شنبه در سالن جلسات دانشگاه معارف اسلامی قم برگزار شد، با بیان اینکه در مواجهه با علوم انسانی دیجیتال دو تلقی متفاوت وجود دارد، اظهار داشت: یک تلقی حداقلی یا «تز ضعیف» و یک تلقی حداکثری یا «تز قوی» در این زمینه مطرح است.
وی در تبیین تلقی حداقلی از علوم انسانی دیجیتال گفت: در این دیدگاه، سامانه دیجیتال به‌عنوان ابزار و وسیله‌ای در خدمت عالم تلقی می‌شود؛ یعنی عالم علوم اسلامی یا علوم انسانی از داده‌ها، اطلاعات و قابلیت‌های جست‌وجویی فناوری دیجیتال برای پیشبرد کار علمی خود بهره می‌گیرد. این تلقی مورد اجماع همه محققان است و مخالفتی با آن وجود ندارد؛ چراکه استفاده از ابزارهای دیجیتال در پژوهش و انتشار نتایج علمی، چرخه پژوهش را کامل‌تر و مؤثرتر می‌سازد.
رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم افزود: در این نگاه، سامانه دیجیتال می‌تواند هم در فرآیند پژوهش و هم در ارائه پژوهش، نقش‌آفرین باشد و حرکت علمی را گسترش دهد. برای مثال، اگر اسناد تاریخی به صورت دیجیتال در اختیار پژوهشگران قرار گیرد، جست‌وجو و تحلیل داده‌ها تسهیل و سرعت یافته و امکان عرضه یافته‌های علمی در قالب‌های الکترونیکی نیز فراهم می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین واعظی ادامه داد: اما در تلقی حداکثری از علوم انسانی دیجیتال، فرض بر این است که سامانه دیجیتال می‌تواند جایگزین عالم شود و کار عالم را انجام دهد، نه صرفاً ابزاری در خدمت او باشد. این دیدگاه همان چیزی است که امروز در قالب هوش مصنوعی قوی مطرح می‌شود و پرسش اصلی آن است که آیا ماشین می‌تواند جای انسان بنشیند و فعالیت‌های شناختی او را بازتولید کند؟
وی خاطرنشان کرد: کسانی که مدافع این تز قوی هستند، باید دو ادعا را اثبات کنند؛ نخست اینکه تحلیلی جامع از ساختار ذهن و آگاهی انسان ارائه دهند و دوم اینکه نشان دهند تمام فعالیت‌های ادراکی بشر را می‌توان به‌صورت مصنوعی در ماشین پیاده‌سازی کرد. بر اساس این دیدگاه، دو رویکرد اصلی در تبیین ماهیت هوش مصنوعی وجود دارد: «نشانه‌گرایی» و «پیوندگرایی».
حجت‌الاسلام والمسلمین واعظی با توضیح این دو رویکرد گفت: در دیدگاه نشانه‌گرایی که از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۸۰ میلادی بر فضای علمی حاکم بود، ذهن انسان مجموعه‌ای از نمادها و محاسبات تلقی می‌شد که می‌توانست با الگوریتم‌های ریاضی و نمادهای صوری شبیه‌سازی شود. بر این اساس، ماشین نیز قادر است همان پردازش‌های ذهنی را انجام دهد. این رویکرد مبتنی بر مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی دوران مدرن و عقلانیت روشنگری است که همه پدیده‌ها را قابل اندازه‌گیری و نمادین می‌داند.
وی افزود: در عصر روشنگری این باور وجود داشت که می‌توان تمام مناسبات هستی را با زبان ریاضی و نمادهای صوری توضیح داد؛ بر همین اساس، ذهن انسان نیز به‌عنوان سامانه‌ای محاسبه‌گر و قابل بازسازی تلقی شد. اما از اواخر قرن بیستم، این نگاه جای خود را به رویکرد پیوندگرایی داد.
رئیس دفتر تبلیغات اسلامی توضیح داد: در پیوندگرایی، ذهن انسان نه یک پردازشگر منفرد بلکه شبکه‌ای پیچیده از میلیاردها نورون است که به‌صورت درهم‌تنیده و هماهنگ عمل می‌کنند. بر پایه این تحلیل، می‌توان سامانه‌های دیجیتال چند‌پردازنده‌ای طراحی کرد که به‌صورت شبکه‌ای و هم‌زمان داده‌ها را پردازش کنند و در نتیجه، عملکردی شبیه به ذهن انسان داشته باشند.
حجت‌الاسلام والمسلمین واعظی در ادامه تصریح کرد: البته بحث درباره امکان تحقق هوش مصنوعی قوی و جایگزینی کامل آن با آگاهی انسانی، بسیار چالش‌برانگیز است و بسیاری از فیلسوفان و دانشمندان این ایده را مردود دانسته‌اند. آنان معتقدند که هیچ دستگاهی نمی‌تواند همه فعالیت‌های ذهنی، آگاهی حضوری و معناگرای انسان را بازتولید کند.
وی افزود: حتی اگر بپذیریم پیشرفت‌های شگرفی در حوزه هوش مصنوعی رخ داده است، باید توجه داشت که این فناوری نمی‌تواند به‌طور کامل جایگزین انسان شود. زیرا علم و آگاهی انسانی صرفاً در سطح محاسبه‌گری خلاصه نمی‌شود، بلکه لایه‌های عمیق معنا، ادراک شهودی و ارتباط وجودی را نیز در بر می‌گیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین واعظی با تأکید بر ضرورت تفکیک نقش ابزار از فاعل شناسا در علوم انسانی دیجیتال، گفت: وظیفه ما این است که از فناوری دیجیتال برای تعمیق پژوهش‌های انسانی و اسلامی بهره بگیریم، اما هرگز نباید به این توهم دچار شویم که ماشین می‌تواند جایگزین انسانِ آگاه، عالم و معناگرا شود.
رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، با اشاره به ماهیت متنوع علوم انسانی و حدود نقش هوش مصنوعی در این عرصه اظهار داشت: پاسخ به این پرسش که آیا سامانه دیجیتال می‌تواند کار عالم را انجام دهد، منوط به درک درست از ساختار علوم انسانی است.
وی با بیان اینکه علوم انسانی طیفی از دانش‌ها را در بر می‌گیرد، گفت: بخشی از علوم انسانی در حوزه دانش‌های توصیفی قرار دارد که به وضعیت‌شناسی جامعه در عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی یا آموزشی می‌پردازد و نوعی «عکسبرداری آماری» از واقعیت اجتماعی ارائه می‌کند. در مقابل، دسته‌ای دیگر از علوم انسانی جنبه تبیینی دارد و به واکاوی علل و عوامل پدیده‌ها مانند تورم، طلاق یا تغییرات فرهنگی می‌پردازد.
حجت‌الاسلام والمسلمین واعظی افزود: علاوه بر این دو، علوم انسانی شاخه‌های هنجاری همچون اخلاق و حقوق را نیز شامل می‌شود که به باید و نبایدها و ارزش‌های حاکم بر جامعه توجه دارند. همچنین بخش‌هایی از علوم انسانی جنبه بنیادین دارند و به مبانی انسان‌شناختی، جامعه‌شناختی و ترسیم وضعیت مطلوب در حوزه‌های مختلف می‌پردازند. در کنار این‌ها، علوم انسانی توسعه‌ای نیز وجود دارد که مسیر گذار از وضع موجود به وضع مطلوب را از طریق طراحی الگوها و سازوکارهای اجرایی تبیین می‌کند.
رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در ادامه تأکید کرد: با این حال، در بخش‌هایی از علوم انسانی که خلاقیت، ایده‌پردازی و نظریه‌سازی محور است، هوش مصنوعی نمی‌تواند جایگزین انسان شود. زیرا سامانه دیجیتال در چارچوب الگوریتم‌ها و نرم‌های از پیش‌تعریف‌شده عمل می‌کند و فاقد توانایی انقلاب فکری و تحول در مبانی نظری است؛ در حالی که عالم انسانی قادر است پس از سال‌ها تحقیق و تجربه، به تحولی بنیادین در نگرش خود دست یابد.
وی در پایان با هشدار نسبت به خطرات جایگزینی کامل هوش مصنوعی به‌جای انسان خاطرنشان کرد: اگر مدیریت سامانه‌های دیجیتال و هوش مصنوعی در دست نهادهایی با جهت‌گیری فکری خاص قرار گیرد، فرهنگ، سبک زندگی و مناسبات اجتماعی ملت‌ها در مسیر مطلوب آن جریان‌ها شکل خواهد گرفت.
ارسال نظرات