کشور اقلیت‌های پرنفوذ / نگاهی به جامعه مسیحی ترکیه به بهانه حضور پاپ لئو چهاردهم

به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، حضور پاپ لئو چهاردهم در ترکیه، مباحث زیادی را از منظر دینی و سیاسی ایجاد کرده است. اما برای درک یک تحلیل درست از آنچه روی داده، شناخت عوامل و زمینه های آن و پیش بینی پیامدهای پسینی این سفر، لازم است با جامعه مسیحی در ترکیه آشنایی دقیق‌تری پیدا کنیم. 

از این رو حجت الاسلام محمدحسین پیشاهنگ، تحلیلگر رسانه و پژوهشگر حوزه ادیان (الاهیات مسیحی)، به همین بهانه در یادداشتی به بررسی و بازخوانی جامعه مسیحی ترکیه پرداخته است. این نوشتار با رویکردی پژوهشی و توأمان توصیفی ـ تحلیلی، می‌کوشد «جامعه مسیحی ترکیه» را به‌مناسبت حضور پاپ لئو چهاردهم در آن کشور واکاوی کند: ابتدا ترکیب‌های الاهیاتی، قومیتی، زبانی و پراکنش جغرافیایی این جامعه معرفی می‌شود؛ سپس پیوندها و رقابت‌های درون‌مسیحی (میان پاتریارکی قسطنطنیه، کلیساهای ارتدوکس دیگر و کلیسای کاتولیک) و نیز رابطه آنها با عرصه سیاسی و با مسلمانان ترکیه تحلیل می‌گردد. داده‌ها بر پایه گزارش‌های بین‌المللی، آمارهای واتیکان و مطالعات علمی اخیر تنظیم شده و در هر بخش منابع اصلی ذکر می‌شود. متن علاوه بر گزارشی کوتاه و مستند از ترکیب‌های کلیساییِ حاضر در ترکیه، تحلیلی از تلاش‌های دیپلماتیک واتیکان و پیامدهای درازمدت آن برای جهان ارتدوکس و سیاست منطقه‌ای ارائه می‌دهد. در متن از منابع معتبر استفاده شده است تا خواننده برای فرصت‌های سیاست‌گذاری و تحلیل‌های راهبردی مجهز گردد.

ترکیه؛ کشور اقلیت‌های پر نفوذ

(نگاهی به جامعه مسیحی ترکیه به بهانه حضور پاپ لئو چهاردهم) 

ترکیه، سرزمین اقلیت‌های مسیحی کوچک اما مهم 

ترکیه، با آن‌که امروز کشوری با اکثریت قاطع مسلمان تلقی می‌شود، اما لایه‌های پنهان و پیدای تاریخ آن ریشه در زیست‌جهان طولانی مسیحیت شرقی دارد؛ سرزمینی که از نخستین سده‌های میلادی تا فروپاشی قسطنطنیه، یکی از پنج کرسی اصلی مسیحیت جهانی و مهم‌ترین پایگاه الاهیات ارتدوکس شرقی بود. به‌بهانه سفر پاپ لئو چهاردهم، بازخوانی وضعیت کنونی جامعه مسیحی ترکیه و روابط میان کلیساهای این کشور ضرورتی تازه یافته است؛ چراکه کوچک‌بودن جمعیت به‌معنای کوچک‌بودن نقش آنها نیست. این یادداشت کوششی است برای تحلیل ساختار الاهیاتی، قومیتی و جغرافیایی مسیحیان ترکیه و تبیین جایگاه سیاسی آنان در تعامل با دولت ترکیه، جهان ارتدوکس، کلیسای کاتولیک و جامعه مسلمان اکثریت در ترکیه.

کلیساهای ترکیه: مروری آماری و ساختاری
ترکیه امروز، کشوری با اکثریت مسلمانی آشکار است؛ اما حضور تاریخی مسیحیت در آن‌دیار (آسیا صغیر و شهرهای بیزانسی) باعث شده که اقلیت‌های مسیحی همچنان از منظر نمادین و هویتی دارای اهمیتی فراتر از ارقام باشند. برآوردهای معتبر اخیر دامنه جمعیتی مسیحیان ترکیه را به‌طور تقریبی بین حدود ۲۰۰ تا بیش از ۳۰۰ هزار نفر گزارش می‌کنند — البته اختلاف ارقام به فقدان آمارگیری دینی رسمی، موج مهاجرت و تفاوت روش‌شناسی منابع بستگی دارد. (برآوردهای مرجع: بازه‌ای میان ۲۰۳,۵۰۰ تا بیش از ۳۷۰,۰۰۰ نفر)

۱. ساختار الاهیاتی کلیساهای ترکیه: تنوع در دل اقلیت
جامعه مسیحی ترکیه مجموعه‌ای ناهمگون است؛ از کلیساهای کهن شرقی تا شاخه‌های غربی و گروه‌های کوچک پروتستان. این تنوع، گذشته از وجه دینی، پیامدهای سیاسی و اجتماعی نیز دارد. این اقلیتِ مسیحی را می‌توان در پنج گروه بزرگ خلاصه کرد:

۱.۱. کلیسای ارتدوکس یونانی – پاتریارکی قسطنطنیه
پاتریارکی قسطنطنیه در استانبول، مهم‌ترین نهاد مسیحی فعال در ترکیه است. این پاتریارکی از لحاظ الهیاتی، تاریخی و ساختاری جایگاه «پیش‌هم‌تایی» میان کلیساهای ارتدوکس دارد. نقش پاتریارک قسطنطنیه نه «ولایت‌گونه» همچون پاپ، بلکه «ریاست افتخاری» برای حفظ وحدت ارتدوکس‌هاست.
این نهاد مرکز دیپلماسی ارتدوکسی و محل رفت‌وآمد هیئت‌های کلیسایی جهان است و در سطح بین‌الملل بیشترین وزن سیاسی را در میان کلیساهای ترکیه دارد.
۱.۲. کلیسای ارتدوکس ارمنی
کلیسای ارمنی، قدیمی‌ترین و پرشمارترین جامعه مسیحی ترکیه است. ارمنیان نه‌فقط یک جامعه دینی، بلکه یک قوم تاریخی‌اند که زبان، سنت و آیین خاص خود را حفظ کرده‌اند. پاتریارکی ارمنی استانبول یک نهاد مذهبی بزرگ با شبکه گسترده مدارس، مؤسسات خیریه و نهادهای فرهنگی است.
۱.3. کلیساهای سریانی/آشوری
سریان‌ها و آشوریان میراث‌داران مسیحیت شرق آرامی‌اند. کلیساهای آن‌ها شامل کلیسای سریانی ارتدوکس، سریانی کاتولیک و آشوری شرق است. ریشه‌های آنان در سده‌های اولیه مسیحیت، ترکیه را به یکی از کهن‌ترین سکونت‌گاه‌های آنان تبدیل کرده است؛ هرچند مهاجرت‌های قرن بیستم جمعیت آنان را کاهش داد.
۱.4. کاتولیک‌های ترکیه
کاتولیک‌ها در ترکیه شامل کاتولیک‌های لاتین (وابسته به واتیکان) و کاتولیک‌های شرقی (مانند ارمنی کاتولیک و کلدانی‌ها، سریانی-کاتولیک، مالی‌نشینان چلدی و غیره) هستند. طبق آمارهای واتیکان، جمعیت کاتولیک در ترکیه بالغ بر حدود ۳۳ هزار نفر است که در اصطلاح کمتر از ۱٪ جمعیت کل کشور را تشکیل می‎دهد؛ این شامل جوامع لاتین، شرقی کاتولیک و نیز مهاجران و کارگران خارجی می‌شود. ساختار کاتولیک‌ها جمعیتی کم‌شمار اما وابسته به شبکه جهانی واتیکان است و به همین دلیل ارتباطات سیاسی ـ دیپلماتیک آن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد.
۱.۵. پروتستان‌ها
جامعه پروتستان کوچک اما فعال است: عمدتاً گروه‌های نوینی که پس از دهه‌های اخیر شکل گرفته‌اند. گرچه نفوذ سیاسی ندارند، اما به‌دلیل ارتباطات فرامرزی و ماهیت شبکه‌ای، گاه مورد حساسیت دولت ترکیه واقع می‌شوند.

۲. ساختار قومیتی و زبانی مسیحیان ترکیه
جامعه مسیحی ترکیه بر محور قومیت و زبان تعریف می‌شود:
•    ارمنی‌ها: عمدتاً در استانبول، پیوند خورده با زبان ارمنی غربی و نهادهای فرهنگی ریشه‌دار.
•    یونانی‌ـ‌رومی‌ها (روم‌ها): بازماندگان یونانی‌زبانان عثمانی، اگرچه تعداد آنان امروز چند هزار نفر بیشتر نیست.
•    سریان‌ها و آشوری‌ها: با زبان‌های آرامی، سریانی جدید و گویش‌های شرقی.
•    ‌مسیحیان عرب: در جنوب‌شرقی و استان هاتای، نزدیک به مرز سوریه.
•    پروتستان‌های ترک‌زبان: عمدتاً ترک‌های نوکیش یا گروه‌های مهاجر.
این ترکیب پیچیده باعث می‌شود مسیحیت در ترکیه فقط یک دین اقلیت نباشد، بلکه مجموعه‌ای از «اقلیت‌های درون اقلیت» با سلسله‌مراتب، حساسیت‌ها و هویت‌های متفاوت باشد.

۳. آمار جمعیتی و پراکندگی جغرافیایی
آمار رسمی و شفاف در ترکیه وجود ندارد، اما بر اساس تخمین‌های معتبر بین‌المللی:
•    ارمنی‌ها: ۵۰ تا ۸۵ هزار نفر
•    یونانی ارتدوکس: ۲ تا ۴ هزار نفر
•    سریانی‌ها و آشوری‌ها: حدود ۲۰ تا ۳۰ هزار نفر
•    کاتولیک‌ها: بین ۲۰ تا ۲۵ هزار نفر و بنا بر گزارش واتیکان تا 33 هزار نفر گزارش شده است.
•    پروتستان‌ها: ۵ تا ۷ هزار نفر
پراکندگی جغرافیایی
•    استانبول: مرکز اصلی حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد مسیحیان ترکیه
•    جنوب‌شرق (ماردین، حکاری، شرناق): مرکز سریانی‌ها
•    هاتای و آدانا: اقلیت‌های عرب‌مسیحی
•    ازمیر و آنکارا: اجتماعات کوچک کاتولیک و پروتستان
این پراکندگی جغرافیایی نقش مهمی در روابط دولت ـ اقلیت و روابط بین‌الکلیسایی دارد.

۴. وضعیت حقوقی و سیاسی مسیحیان در ترکیه
۴.۱. رابطه دولت و کلیساها
ترکیه خود را یک جمهوری لائیک می‌داند، اما در عمل سیاست آن نسبت به اقلیت‌های مسیحی تلفیقی از محدودیت، مدیریت امنیتی و در سال‌های اخیر نوعی سیاست «نرم‌سازی» در چارچوب روابط خارجی است.
مثلاً بازگشایی‌ها و بازسازی‌ها در برخی اماکن مسیحی، نه از سر رواداری داخلی، بلکه عمدتاً در چارچوب دیپلماسی فرهنگی برای تعامل با اروپا انجام شده است.
۴.۲. جایگاه مسیحیان در روابط بین‌الملل
اقلیت‌های مسیحی ترکیه از آنجا که با شبکه‌های جهانی دینی اتصال دارند، نقشِ «میانجی غیررسمی» را بین دولت ترکیه و دولت‌های دارای اکثریت مسیحی ایفا می‌کنند. این روابط گاه سبب فرصت و گاه تهدید امنیتی برای ترکیه شده است؛ به‌خصوص در دوره‌های تنش با اروپا.

۵. روابط کلیساهای ترکیه با جهان مسیحیت
۵.۱. رابطه با کلیسای کاتولیک
واتیکان همواره جایگاهی ممتاز برای پاتریارکی قسطنطنیه قائل بوده است. سفر پاپ‌ها ـ از ژان‌پل دوم تا فرانسیس و اکنون پاپ لئو چهاردهم ـ بخشی از سیاست «اکومنیک» واتیکان برای نزدیک‌سازی مسیحیت غربی و شرقی است.
ارمنی‌ها و سریانی‌های کاتولیک نیز به‌طور طبیعی با واتیکان پیوند دارند و این اتصال گاه بر تحولات داخلی آنان اثر می‌گذارد.
۵.۲. رابطه با کلیسای ارتدوکس روسیه
عمیق‌ترین شکاف مسیحی در ترکیه در نسبت میان پاتریارکی قسطنطنیه و کلیسای ارتدوکس روسیه بروز کرده است. نقطه اوج اختلاف، مسئله اعطای خودمختاری به کلیسای ارتدوکس اوکراین (۲۰۱۸) بود. مسکو این اقدام را سیاسی و ضدروسی دانست و روابط خود را با قسطنطنیه قطع کرد.
این شکاف، ترکیه را ناخواسته به یکی از کانون‌های ژئو‌دینی جهان ارتدوکس تبدیل کرده است.
۵.۳. رابطه با کلیساهای ارتدوکس منطقه
پاتریارکی قسطنطنیه به‌عنوان «مادرکلیسا»، با ارتدوکس‌های یونان، قبرس و اسکندریه ارتباط نزدیک دارد، اما روابطش با انتاکیه، مجارستان و گرجستان پیچیده‌تر است. این جریان‌های چندگانه، ترکیه را به مسیری پرتنش در دیپلماسی دینی جهان مسیحیت ارتدوکس وارد کرده است.

۶. رابطه جامعه مسیحی با مسلمانان ترکیه
سنخ‌شناسی رابطه مسلمانان و مسیحیان در ترکیه سه مرحله دارد:
1.    مرحله همزیستی تاریخی در دوران عثمانی با نظام «ملیت‌ها»
2.    مرحله ملی‌گرایی لائیک و محدودسازی دینی پس از ۱۹۲۳
3.    مرحله تعامل مدیریت‌شده در دو دهه اخیر، تحت تأثیر عوامل خارجی و سیاست نرم قدرت
در سطح اجتماعی، مسیحیان ترکیه از آن‌که همیشه «اقلیت تاریخی اما حساس» تلقی شده‌اند، با احتیاط زندگی می‌کنند؛ بااین‌حال گفت‌وگوی مسلمانان و مسیحیان در شهرهای بزرگ به‌دلیل آموزش‌دیدگی نسل جدید، رو به افزایش است.

۷. نقش سفر پاپ لئو چهاردهم در بازتعریف جایگاه مسیحیت ترکیه
حضور پاپ در ترکیه نه فقط یک سفر زیارتی یا نمادین، بلکه رویدادی ژئو‌دینی است که پیامدهای زیر را دارد:
۷.۱. تقویت نقش بین‌المللی پاتریارکی قسطنطنیه
در هر سفر پاپ، جایگاه قسطنطنیه ارتقا می‌یابد و این‌بار نیز احتمالاً شاهد صدور بیانیه‌های مشترک و نشست‌های الاهیاتی خواهیم بود.
۷.۲. بازتعریف روابط واتیکان با اقلیت‌های شرقی
پاپ معمولاً با ارمنیان، سریانی‌ها و کاتولیک‌های محلی دیدار می‌کند و در این دیدارها نقشه‌ای از چگونگی حمایت واتیکان از مسیحیان خاورمیانه ارائه می‌دهد.
۷.۳. پیامدهای ژئوپلیتیک در رابطه با روسیه
روسیه سفر پاپ به ترکیه را با نگاه امنیت دینی و سیاسی رصد می‌کند؛ زیرا تقویت کلیسای قسطنطنیه در منطقه، می‌تواند به‌طور غیرمستقیم نفوذ کلیسای ارتدوکس روسیه را کاهش دهد.

جمع‌بندی
جامعه مسیحی ترکیه، هرچند کوچک، اما مجموعه‌ای پیچیده از قومیت‌ها، زبان‌ها و کلیساهای تاریخی است که نقش آنان در سیاست داخلی و روابط خارجی ترکیه بیش از جمعیتشان است.
سفر پاپ لئو چهاردهم بار دیگر این واقعیت را آشکار می‌سازد که ترکیه نه‌فقط یک کشور مسلمان، بلکه صحنه‌ای محوری برای «دیپلماسی ادیان» در منطقه است.
ترکیه امروز با قرار گرفتن در تقاطع ارتدوکسی، کاتولیسیسم، اقلیت‌های قومی و سیاست جهانی، اهمیتی راهبردی در تحولات مسیحیت معاصر یافته است؛ و تحلیل این وضعیت، بدون توجه به پیوست‌های الهیاتی، تاریخی و ژئوپلیتیک آن ممکن نیست.

منابع کلیدی 
•    Vatican statistics and Catholic coverage on Turkey visit (coverage on Catholics in Turkey ~33,000). Catholic Review
•    Coverage of Pope Leo XIV visit and objectives (Reuters / AP coverage). Reuters
•    Analyses of Ecumenical Patriarchate–ROC rupture (OSW analysis, academic studies on autocephaly). OSW Ośrodek Studiów Wschodnich
•    Studies on Muslim–Christian relations and religiosities in contemporary Turkey. ResearchGate