تحقق استعمار داده‌ای و شناختی در بستر هوش مصنوعی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، دکتر قنبر فتح‌شهبازی، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع)، ظهر پنجشنبه 27 آذر در پانزدهمین پیش‌‎‌نشست علمی همایش «دین، فرهنگ و فناوری» که در این دانشگاه با موضوع «چالش‌های روش شناختی پژوهشگران در کاربست هوش مصنوعی؛ از صحت داده تا اتکاپذیری نتایج» برگزار شد، با تأکید بر نگاه کلان و میان‌رشته‌ای به پدیده هوش مصنوعی، تصریح کرد: هرگونه مواجهه علمی و پژوهشی با هوش مصنوعی، بدون تعیین دقیق سطح تحلیل، محکوم به خطای راهبردی است.

 

وی این نشست را گامی مقدماتی برای ترسیم نقشه راه جلسات آینده دانست و بر لزوم تفکیک سطوح خرد، سازمانی، ملی و جهانی در تحلیل چالش‌های هوش مصنوعی تأکید کرد.

 

شهبازی در ابتدای سخنان خود با اشاره به رویکرد مرحله‌بندی‌شده در این نشست، اظهار داشت: در دور نخست این جلسات، تمرکز بر مباحث کلی، مفهومی و کلان خواهد بود و در ادامه، نشست‌های تخصصی با تمرکز بر چالش‌های روش‌شناختی در سطوح خاص برگزار می‌شود. تا زمانی که ماهیت واقعی هوش مصنوعی و ورود بشر به عصر مجازی به‌درستی فهم نشود، پرداختن به مسائل خرد پژوهشگران و سازمان‌ها نه‌تنها راهگشا نخواهد بود، بلکه می‌تواند منجر به سوءفهم و خطای تحلیلی شود.

 

 

این استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با تأکید بر ضرورت شفاف‌سازی سطح تحلیل در مباحث علمی، خاطرنشان کرد: چالش‌های هوش مصنوعی از سطح فرد پژوهشگر آغاز می‌شود، به سطح سازمان‌ها و نهادهای علمی می‌رسد و در نهایت به سطح سیاست‌گذاری کلان و حتی حکمرانی جهانی ختم می‌شود. اگر مخاطب نداند که سخنران از کدام سطح تحلیل سخن می‌گوید، دچار سردرگمی می‌شود و برداشت‌های نادرست شکل می‌گیرد.

 

وی با تصریح بر اینکه هدف این نشست صرفاً تحلیل نظری نیست، گفت: انتظار می‌رود خروجی این مباحث، به‌ویژه با توجه به حضور و حمایت مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی، به ارائه راهبردهای عملیاتی برای سیاست‌گذاران منجر شود. نشست‌های علمی زمانی اثرگذار خواهند بود که بتوانند از سطح توصیف فراتر رفته و به تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری کمک کنند.

 

 

وی با رد برداشت‌های سلبی از رویکرد آسیب‌شناسانه نسبت به هوش مصنوعی، تأکید کرد: پرداختن به چالش‌ها و آسیب‌ها به‌هیچ‌وجه به معنای انکار ظرفیت‌ها و فواید گسترده هوش مصنوعی نیست.

 

دکتر فتح‌شهبازی با تشبیه این رویکرد به آسیب‌شناسی پزشکی اظهار داشت: همان‌گونه که پزشک برای حفظ سلامت بدن، بیماری را شناسایی می‌کند، پژوهشگر نیز برای جلوگیری از انحرافات معرفتی و راهبردی، ناگزیر از آسیب‌شناسی است.

 

وی افزود: استفاده از هوش مصنوعی امروز به یکی از الزامات آموزش دانشگاهی تبدیل شده است و بنده در کلاس‌های خود، استفاده صحیح از این ابزار را شرط موفقیت آموزشی می‌دانم. با این حال، غفلت از چالش‌های معرفتی، شناختی و الگوریتمی هوش مصنوعی می‌تواند پژوهشگر را ناخواسته در معرض سوگیری‌ها و مدیریت پنهان قرار دهد.

 

 

این استاد دانشگاه با ورود به بحث کلان، روند تاریخی ورود بشر به عصر مجازی و دیجیتال را مورد بررسی قرار داد و تصریح کرد: برای فهم چالش‌های امروز هوش مصنوعی، باید به این پرسش پاسخ داد که توسعه‌دهندگان اصلی این فناوری چه کسانی بوده‌اند، قدرت در این فرآیند به نفع چه بازیگرانی بازتوزیع شده و چه کشورها و فرهنگ‌هایی از این روند متضرر شده‌اند.

 

دکتر فتح‌شهبازی با اشاره به مفهوم «استعمار فرانو» اظهار داشت: استعمار در گذشته با اشغال سرزمینی و هزینه‌های نظامی همراه بود، در دوره‌ای دیگر به استعمار نو و حاکم‌سازی نخبگان وابسته تبدیل شد و امروز، در قالب استعمار داده‌ای، شناختی، الگوریتمی و فرهنگی از طریق هوش مصنوعی و فضای مجازی تحقق یافته است. وی افزود: در این الگو، بدون شلیک گلوله و حتی بدون دخالت مستقیم، اذهان انسان‌ها تغییر می‌کند و انسان‌ها با اراده خود، در مسیر مطلوب قدرت‌های مسلط حرکت می‌کنند.

 

وی با ذکر نمونه‌هایی از تغییرات عمیق ذهنی و اجتماعی، تأکید کرد: پیچیدگی این استعمار به‌حدی رسیده است که افراد گمان می‌کنند در حال انتخاب و پژوهش آزادانه هستند، در حالی که الگوریتم‌ها، داده‌ها و سوگیری‌های پنهان، مسیر فکر و تصمیم آن‌ها را هدایت می‌کند. هوش مصنوعی امروز با شناخت دقیق کاربران، حتی بیش از نزدیک‌ترین اطرافیان، نسخه‌های متفاوت و هدفمند برای هر فرد تولید می‌کند.

 

 

دکتر فتح‌شهبازی با اشاره به روش «تحلیل لایه‌ای علّی» در آینده‌پژوهی، اظهار داشت: بسنده کردن به علل سطحی در مواجهه با هوش مصنوعی، خطایی رایج و خطرناک است.

 

وی افزود: همان‌گونه که در استعاره کوه یخ، بخش اعظم واقعیت در زیر سطح آب قرار دارد، چالش‌های اصلی هوش مصنوعی نیز در لایه‌های عمیق معرفتی، فرهنگی و قدرت نهفته است. اگر پژوهشگران و سیاست‌گذاران به این لایه‌های بنیادین توجه نکنند، حتی سیاست‌های دانشگاهی و سازمانی نیز دچار انحراف خواهد شد. تحلیل لایه‌ای با رویکرد اسلامی می‌تواند فهم عمیق‌تری از پدیده‌های اجتماعی، از جمله هوش مصنوعی، ارائه دهد و از افتادن در دام تقلیل‌گرایی جلوگیری کند.

 

 

این استاد دانشگاه با انتقاد از تعریف‌های سنتی سواد، خاطرنشان کرد: امروز نمی‌توان صرفاً با معیار خواندن و نوشتن، جامعه‌ای را باسواد دانست. سواد رسانه‌ای، سواد دیجیتال و سواد هوش مصنوعی، نقش تعیین‌کننده‌ای در امنیت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی کشور دارند و غفلت از آن‌ها موجب آسیب‌های جدی خواهد شد.

 

وی تأکید کرد: اگر نهادهای مسئول در حوزه آموزش و سیاست‌گذاری، درک دقیقی از این تحول مفهومی نداشته باشند، نشست‌های علمی نیز به گفت‌وگوهای بی‌ثمر تبدیل خواهد شد و خروجی راهبردی نخواهد داشت.

 

 

وی در بخش دیگری از سخنان خود، چالش‌های روش‌شناختی پژوهش در عصر هوش مصنوعی را در چند مرحله دسته‌بندی کرد و گفت: نخستین چالش، غلبه پارادایم پوزیتیویستی و تقلیل‌گرایانه در خروجی‌های هوش مصنوعی است؛ پارادایمی که حتی در غرب نیز سال‌هاست مورد نقد قرار گرفته و جای خود را به رویکردهای تفسیری، انتقادی و کیفی داده است.

 

دکتر فتح‌شهبازی افزود: در مراحل گردآوری، پالایش، پردازش و تحلیل داده‌ها، خطر توهم داده‌های عینی و بی‌طرف وجود دارد؛ در حالی که بسیاری از داده‌ها حاصل عملیات پیچیده شناختی، رسانه‌ای و الگوریتمی هستند. وی تأکید کرد: بدون چارچوب نظری روشن، استفاده از هوش مصنوعی در این مراحل، پژوهش را از اعتبار و اتکاپذیری ساقط می‌کند.

 

 

این استاد دانشگاه در جمع‌بندی سخنان خود با اشاره به پیامدهای آینده‌پژوهانه هوش مصنوعی، اظهار داشت: اگر از امروز به پیامدهای علمی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی استفاده گسترده از هوش مصنوعی نیندیشیم، در آینده با بحران‌هایی مواجه خواهیم شد که مدیریت آن‌ها بسیار دشوار خواهد بود. وی افزود: تمرکز صرف بر استفاده سطحی از هوش مصنوعی، ما را از توجه به لایه‌های عمیق و بنیادین این فناوری بازمی‌دارد.

 

دکتر فتح‌شهبازی در پایان تأکید کرد: مواجهه هوشمندانه با هوش مصنوعی نیازمند تحلیل کلان، راهبردهای ملی و بین‌المللی، تقویت ائتلاف‌های علمی و فرهنگی و بازتعریف جدی در حوزه سواد و روش‌شناسی پژوهش است؛ در غیر این صورت، پژوهش‌های علوم انسانی با بحران اعتبار و اصالت مواجه خواهند شد.