تنها دوستی و دشمنی بخاطر خدا ماندگار است

به گزارش خبرگزاری رسا، آنچه در پی می‌آید، گزیده‌ای درس اخلاق آیت الله مجتبی تهرانی با موضوع غیرت مؤمن است.

مروری بر مباحث گذشته
بحث ما راجع به تربیت به معنای روش رفتاری و گفتاری دادن بود. عرض کردم انسان معمولاً در چهار محیط ساخته می‏شود که هم ممکن است نقش سازندگی و هم نقش تخریبی روی انسان داشته باشد. اولین محیط، محیط خانوادگی است؛ دومین محیط، به طور متعارف محیط آموزشی است؛ محیط سوم، محیط رفاقتی است و محیط چهارم، محیط شغلی است. فضای پنجمی هم داریم که حاکم بر این چهار محیط است.

درگذشته بحث ما نسبت به محیط سوم، یعنی محیط رفاقتی بود. عرض کردم محیط رفاقتی، نقش اساسی در اثرگذاری روی انسان دارد و نقشش نسبت به آن دو محیط گذشته قوی‏تر است؛ حتی گاهی نقش محیط آموزشی و محیط خانوادگی را خنثی می‏کند، یعنی اگر محیط خانوادگی و آموزشی خوب بود و محیط رفاقتی، محیط مناسبی نبود، تمام آن ساخته‏ها را تخریب می‏کند. اثرگذاری محیط رفاقتی خیلی قوی است.

بحثمان به اینجا رسید که انسان در باب انتخاب رفیق، باید «إختبار قبل الإنتخاب» داشته باشد. یعنی شخصی را که می‏خواهد با او علقه دوستی برقرار کند، بیازماید که از آن به دوست‏یابی تعبیر کردم. در معارف ما این مسأله وجود دارد که انسان وقتی می‏خواهد با شخصی دوست شود، باید او را در سه رابطه عقلی، نفسی و عملی بیازماید و امتحان کند؛ یعنی از نظر اعتقادی، از نظر نفسانی که عبارت از شهوت و غضب است و از نظر عملی او را بیازماید. ببیند که آیا این شخص افسارگسیخته است، یا مهار انسانیّت و شرع دارد؛ مرز را رعایت می‏کند یا نه. از نظر عملی، لاابالی‏گری و بی‏بند و باری می کند یا متدیّن است. همه این‏ها را بحث کردم و آیات و روایاتشان را هم خواندم.

جهت این اختبار را هم عرض کردم این است که وقتی انسان رابطه تنگاتنگ نسبت به افراد پیدا کند، محبت و دلبستگی ایجاد می شود و این دلبستگی، گاهی برای انسان نقش حیاتی دارد و گاهی بر عکس؛ چون وقتی دلبستگی آمد، انسان نسبت به رفیق هم کور می‏شود و هم کر می‏شود. قبل از آنکه کور و کر شوی، برو ببین چه عیوبی دارد، قبل از آنکه کور و کر شوی، یعنی دلبستگی پیدا کنی او را بیازما. آزمایش باید قبل از دلبستگی باشد.

شرایط زمانه و دوستی
روایتی از امام صادق(ع) است که تعبیر ایشان به خصوص در ارتباط با مسأله شرایط زمانی است؛ در روایت دارد که حضرت فرمودند: «إِذَا کَانَ الزَّمَانُ زَمَانَ جَوْرٍ وَ أَهْلُهُ أَهْلَ غَدَرٍ فَالطُّمَأْنِینَةُ إِلَى کُلِّ أَحَدٍ عَجْزٌ»،یعنی اگر زمان، زمان جور بود و مردم هم اهل نیرنگ بودند اعتماد به افراد از روی ناتوانی است.

حضرت مسأله شرایط زمانی را مطرح می‏کند و می فرماید اگر زمانه طوری است که اولاً مرزشناسی کنار رفته است، جائر یعنی مرزشکن، نه مرز انسانی را رعایت می‏کنند و نه مرز الهی را، «إِذَا کَانَ الزَّمَانُ زَمَانَ جَوْرٍ» و ثانیاً «وَ أَهْلُهُ أَهْلَ غَدَرٍ» جوِّ غالب در جامعه فریب‏کاری، حقه، نیرنگ و غدر شده است و در اجتماع فریب غلبه دارد که گاهی هم تعبیر به زرنگی می‏کنند، می گویند: فلانی خیلی زرنگ است چون خوب سر مردم کلاه می‏گذارد، واقعاً اینکه در روایات می‏گویند منکر به معروف و معروف به منکر تبدیل می‏شود، اتفاق می افتد. در این شرایط «فَالطُّمَأْنِینَةُ إِلَى کُلِّ أَحَدٍ عَجْزٌ» با هر کس رابطه برقرار کنی بعد هم به او اعتماد کنی، دلیل بر ناتوانی تو است. آدم توانا هیچ وقت اینطور نیست، می‏رود تحقیق می‏کند، آن شخص را در سه رابطه اعتقادی، نفسانی و عملی زیر نظر می‏گیرد. توجه می کند مسائل اعتقادی‏ و بینشی‏اش چگونه است؟ آیا با بینش‏های صحیح و با معیارهای صحیح هم‏سو است؟ همچنین از نظر نفسانی، افسارگسیخته است یا نه؟ از نظر عملی لاابالی است یا نه، شخصی است که مرزشناس است؟ انسان باید در این سه رابطه إختبار داشته باشد، إختبار یعنی آزمایش.

زمان های آزمودن دوست
ما در باب آزمایش روایاتی داریم که این‏ها را مطرح خواهم ‏کرد، یک سنخ نشانه‏های خوبی هم هست که در روایات داریم. مثلاً در روایتی از علی(ع) است که فرمودند: «فی الشدةِ یُختَبَرُ الصدیقُ»، کجا می‏توانی بفهمی چه کسی دوست تو است؟ در گرفتاری‏هایی که برای تو پیش می‏آید. در روایت دیگری از علی(ع) است که فرمودند: «عند زوال القدرة یَتَبَیَّنُ الصدیقُ مِن العدوِّ»،در هنگام زوال قدرت یعنی زوال توانایی، آنجا می‏فهمی چه کسی رفیق تو است، چه کسی رفیق تو نیست. این چیزی است که درخودمان هم مطرح است، در مسائل اجتماعی‏مان هم مطرح است که آیا این شخص فقط در سرّاء و شادی با بنده است، یا در ضرّاء هم با بنده است؟ این‏ها نشانه‏های خوبی است، ولی خیال نکنید که تمام‏اش همین است.

محبت یعنی دل بستگی و تسلیم
بحثم راجع به آزمایش بود، شما باید دوستت را پیش از انتخاب بیازمایی. یعنی تا وقتی شخص امتحانش را خوب پس نداده است، دلبستگی به او بی‏جا و اشتباه است. مکرّر گفتم که مقدس‏ترین و ارزشمندترین بُعد وجودی انسان، دل و قلب انسان است که از عقل هم بالاتر است. قلب از نظر ارزشی بالاتر از عقل است، لذا ایمان را هم در ارتباط با قلب مطرح می‏کنند، یعنی اگر کارکرد عقل در قلب منعکس شود اینجا است که ارزش پیدا می‏کند وإلّا ارزشی ندارد.

می‏خواهم بگویم کار قلب اصلاً دلبستگی است، ایمان دلبستگی به خدا است. اینکه خیلی تأکیده شده است که ابتدا طرف را بیازمای، برای این است که وقتی دلبستگی آمد مثل این است که انسان یک نوع تسلیم شدن پیدا می‏کند. مثل قضیه ایمان است که دلبستگی به خدا است، این منشأ می‏شود که انسان رضا به رضای الهی دهد، تسلیم او شود، به او توکل و اعتماد کند. در رفاقت هم همین گونه است، چون دلبستگی است تسلیم و رضا را در پی دارد، لذا در روایت تعبیر طمأنینه داشت.

سبب و محور محبت
در معارفمان یک بحث دقیق‏تری راجع به رفاقت و دوستی داریم، بالاتر از آنچه که گفتیم و آن اینکه حالا من رفتم کسی را امتحان‏ کردم، دیدم آدمی است که او از نظر نفسانیات‏ و شهوت‏ افسارگسیخته نیست، غضبش افسارگسیخته نیست و کلّاً انسان مرزشناس است، از نظر کارها و اعمال بیرونی‏اش آدم لاابالی نیست، آدم بی‏بند و باری نیست، چه بسا دیگران بگویند: آدم متدیّنی هم هست و از نظر شرعی رعایت جهات شرعی را هم می‏کند، آیا این دیگر آدم خاطرجمعی است؟ آیا اگر من با این رفاقت کنم دلهره‏ای ندارم که در ربط با امور مالی‏ و آبرویی ام، کلاه سرم می گذارد یا از من کلاهبرداری می­کند؟ چون از این دو حال خارج نیست. این همان تعبیری است که امام صادق(ع)کردند که زمان، زمان جور باشد و مردم اهل غدر باشند، وضع چنین خواهد بود. در روابط گوناگون اجتماعی، مادی و دنیایی آدم مورد اعتماد و اطمینان است و چه بسا از آن‏هایی هم نیست که فقط در سرّاء با من باشد، از آن کسانی نیست که در رفاقت بی‏وفا باشد.

البته این جهاتی که گفتم، همه مزیّت است که «فی الشدة یختبر الصدیق» نشانه‏های خوبی هم هست. امّا بحث در این است که آیا همین کافی است یا نه؟ نگاه کنید گام به گام پیش آمدم. آیا کافی است که من با او رفیق شوم یا نه؟ جواب این است که در یک بُعد بله و در یک بُعد نه. مهم آن بُعد نفیی است. در بعد نشئة دنیایی چنین آدمی برای رفاقت خوب است. روایت ما هم اشاره دارد در این نشئه خوب است. اما درستی صد درصدی این حرف‏ هم محل حرف است.

دوست خوب امّا بی فایده!
اما بُعد نفی؛ حالا می‏گویم چرا از یک بُعد خوب نیست، چون ما گفتیم رابطه تنگاتنگ منشأ محبت می‏شود. خود محبت یک علت و سبب می‏خواهد، درست است این رابطه محبت را می‏آفریند، اما سبب خود محبت چیست؟ از چه چیز این خوشت آمد؟ برای چه خوشت آمد؟ این‏ها دو مورد است. از چه چیز این خوشت آمد؟ چون مال مردم‏خور نیست. برای چه خوشت آمد؟ مهم این دومی است. اگر برای این خوشت آمده که در زندگی دنیایی سر تو کلاه نمی‏گذارد، خاطرت جمع است که مال تو را نمی‏خورد، آبروی تو را نمی‏برد، این‏ها چیزهای بدی نیست، همه خوب است. امّا اگر محبّت برای این است، این محبت در بُعد معنوی و الهی ارزش ندارد.

اینها عین معارف ما است که اگر سبب رفاقت مسائل مادی است یعنی منشأ محبت، مادیت است، این محبت ارزش ندارد. علتش را هم در روایات بیان کرده­اند، روایت از علی(ع) است که فرمودند: «ود أبناء الدنیا ینقطع لإنقطاع سببه و ود أبناء الآخرة یدوم لدوام سببه» اگر سبب محبت به این شخص مادیت بود، مادیت از بین می‏رود، این رفاقت فقط به درد زندگی دنیا می خورد، منشأ آن هم امور مالی بود، مال هم که همیشه نیست. شما در برزخ یا نشئه قیامت که می‏روی، خانه و زندگی و پول و این‏ها را همه را دنبال خودت می‏بری؟ بعد هم می‏گویی رفیقم مالم را نمی‏خورد؟! آنجا کلاه سرم نمی‏گذارد یا نه؟! باید یک سببی مطرح کنی و آن را محور قرار دهی که قطع شدنی نباشد، جاودانه باشد، همیشگی باشد، این رفاقت و محبت محدود به نشئه نشود. دنیا، برزخ و آخرت نداشته باشد.

کدام دوستی، جاودانه است؟
در روایات داریم که کدام سبب است که هیچ‏وقت از بین رفتنی نیست، من در گذشته هم اشاره داشتم. روایتی از علی(ع) است که فرمودند: «من لم تکن مودته فی الله فأحذره کل مودة مبنیه علی غیر ذات الله ضلال و الإعتماد علیها محال»، ببین سبب محبت چیست؟ اگر دیدی خدا نیست، دوستی ات ارزش و دوامی ندارد. مثل اینکه علی(ع)، قانون عقلی پیش کشیده است که هر رفاقتی بر محور غیر خدا گمراهی است و اعتماد به آن محال است.

ما روایات متعدد در باب حبّ فی الله و بغض فی الله داریم، آن‏هایی که اهلش هستند می‏دانند که آن روایات چه می‏خواهند بگویند. یعنی دوستی و دشمنی بر محور خدا باشد. با فلانی رفیقم؛ چون آدم مورد اعتمادی است و کذا و این حرف‏ها، از نظر زندگی دنیایی‏ به من ضرر نمی‏زند، نفع هم به من می‏رساند. با این دشمنم؛ برای اینکه این کمکم نمی‏کند. همه‏ این حرف ها بر محور دنیا است.

اگر از این منظری که من گفتم، توجه کنید می بینید یک بُعد این حبّ هیچ ارزشی ندارد. آن حبّی ارزشمند است که دوام داشته باشد، محورش چیزی باشد که دائم و زوال‏ناپذیر است. در میان تمام موجودات نیز آن کسی که زوال نمی پذیرد، الله تعالی است. لذا این حب و این دوستی جاودانه است، در هیچ نشیب و فرازی از بین نمی‏رود.

دوستی برای خدا
در گذشته اگر یادتان باشد راجع به شفاعت در قیامت، راجع به مؤمنین ذیل آن آیه شریفه «الْأَخِلاَّءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلاَّ الْمُتَّقین» به این معنا اشاره کردم که غیر متقین در قیامت دشمن می شوند. با مرگ تمام پیوندها قطع می‏شود، یعنی وقتی انسان از این دنیا رفت، تمام این پیوندها و علاقه ها قطع می شود، اما یک پیوند می‏ماند، آن پیوندی که بر محور الله تعالی باشد باقی می ماند؛ لذا ما در بحث رفاقت می‏بینیم که تأکید می کنند مراقب باش رفیقت را برای خدا دوست‏ داشته باشی، نه برای خودت.

یک وقت هست تو را برای خودم می‏خواهم، یک وقت تو را برای خدا می‏خواهم، این‏ها فرق می‏کند. این‏هایی که اینجا هست برای خودم است؛ این‏ها خوب است نه اینکه بد باشد، روایتش را هم خواندم. چون این رفیق در سختی ها کمکم می کند، کلاه سرم نمی‏گذارد، همه چیزهایش درست است. اما این دلایل برای انتخاب دوست، معنایش این است که من دوست را برای خودم می‏خواهم؛ چون به من ضرر نمی‏زنی، نفع هم به من می‏رسانی. در دنیا بهتر از این رفیق می‏خواهی؟

متأسفانه همه ما در باب رفاقت عینک مادیت به چشمانمان داریم. می‏خواستم این را بگویم که رفیق را باید برای خدا بخواهم و خدا محور دوستی ما باشد. لذا آنجایی که داری إختبار می‏کنی، آزمایش می‏کنی، همه این‏ها سر جای خودش، اما دست آخر، چون می‏خواهم با او پیوند درونی ببندم، باید این دوستی پیوند برای خدا باشد. این مهم است.

آیا کافی است که من با کسی رفیق شوم که اهل دوز و کلک نیست، دنبال مال و مقام من هم نیامده و خیالم از او راحت است؟ آیا اینها کافی است که من با او دوست شوم یا نه؟ جواب این است که در یک بُعد بله و در یک بُعد نه. مهم آن بُعد نفیی است. در نشئة دنیا چنین آدمی برای رفاقت خوب است. روایت‌هایی هم داریم که خوبی این دوستی را در دنیا تأیید می‌کند. البته صحّت و درستی صد درصدی این حرف‏ هم محل حرف است که چنین آدمی در دنیا کاملاً مورد اعتماد است.

امّا نکته ظریفی که در روایات هم به آن اشاره شده، مطلب دیگری است؛ غیر از اینها، یعنی دوستی را با ملاحظات دیگری مفید و سودمند می‌داند. /901/د102/ع