معماری اسلامی یا معماری مسلمانی!

حامد عبداللهی

در نخستین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی که با مشارکت دانشگاه هنر اسلامی تبریز و سازمان بسیج مهندسان برگزار شد، دکتر علی‌اکبر ولایتی مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل و مهندس مهدی چمران، رئیس شورای اسلامی شهر تهران میهمانان ویژه برای سخنرانی افتتاحیه و اختتامیه بودند.

واکاوی مفاهیم ونظریه‌های معماری وشهر سازی ایرانی ـ اسلامی از دوران شکل یابی تا عصر حاضر از طریق بازشناسی، تبیین مفاهیم و نظریات اندیشمندان و نیز آثار و ابنیه آن دوران است.
این مهم در بسترهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی می‌تواند به طرح رهیافت‌های نوین و افق‌های تازه مبتنی بر ارزش ها و تجارب اسلامی رهنمون شود و در همین راستا شناخت مصادیق مدنیت اسلامی همچون معماری و شهر سازی در ابنیه، بافت ها و شهرهای تاریخی پیش روی قرار می‌گیرد.

هدف از برگزاری نخستین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، چنین برشمرده شد:
بازشناسی و فهم معماری و شهر اسلامی
نظریه‌پردازی و تبین مفاهیم معماری و شهرسازی اسلامی شامل پدیدار شناسی و نشانه شناسی
توسعه و تعمیق پژوهش‌های کاربردی

بر این اساس محورهای علمی این همایش را گزاره‌های زیر تشکیل می‌داد:

ماهیت و هویت معماری وشهر ایرانی اسلامی
اندیشه ها و نظریه ها در معماری و شهر ایرانی اسلامی
مکاتب معماری و شهرسازی در تمدن ایرانی اسلامی

دبیر علمی همایش :

در همین زمینه دبیر علمی همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، با اشاره به نتایج حاصل از نظرنسجی‌های انجام شده در پروژه‌های معماری و شهری و نارضایتی مردم از فضاهای طراحی و ساخته شده، گفت: امروزه انتظارات و دیدگاه مردم در راستای کیفیت محیط‌ های سکونت شهری و پاسخگویی مجموعه ساخت و سازهای عمرانی و معماری ارتقا یافته است.

دکتر محمد باقری پدیده‌هایی چون گم شدن و جهت‌یابی در شهر و عدم رضایت مردم از ساماندهی و آراستگی سیمای شهری را از مباحث مسئله ساز زندگی امروزی عنوان کرده و دلیل بسیاری از این موارد را معایب ساخت و ساز و اشکالات معماری دانست.

دبیر علمی این همایش با اشاره به اینکه نارضایتی جهانی متاثر از معماری مدرن، کلیه جوامع و شهرهای توسعه یافته و درحال توسعه را فراگرفته، افزود: با دقت در توان معماری گذشته کشور نتیجه می‌گیریم که امروز ما پتانسیل بسیار قوی برای به هنگام ساختن معماری متناسب با معماری اسلامی ـ ایرانی و شهرسازی در جامعه ای با شرایط ایران و با سابقه تاریخی درخشان در این حوزه داریم.

وی افزود: در حال حاضر مسلمانان یک چهارم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند و معماری و شهرسازی این جمعیت انبوه باید نشانگر فرهنگ و تمدن اسلامی باشد اما در عمل شاهد این مسئله نیستیم. معماری و شهرسازی اسلامی نیازمند بازشناسی وفهم مجدد است تا بتواند جایگاه خود را بازیابد.

وی گفت: نخستین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی با تمرکز بر شرایط سرزمینی ایران برگزار شد و مقدمه‌ای خواهد بود برای یک همایش بین‌المللی که می‌تواند با هدف دست یافتن به راهکارهای فرهنگی در جوامع اسلامی برگزار شود.


دبیر اجرایی همایش :

همچنین دبیر اجرایی نخستین همایش ملی معماری اسلامی گف: معماری و شهرسازی کشور از دو قرن گذشته دچار بحران هویتی و فرهنگی غم‌بار شده است.

دکتر بهادر زمانی بر ضرورت بازگشت به معماری مبتکرانه و زیبای اسلامی و ایرانی در شهرسازی و معماری کشور تاکید کرد و اظهار داشت: از اواسط دوران قاجاریه و در ادامه آن در دوران پهلوی ورود و پذیرش بی‌محابای مدنیت غربی به تمام عرصه‌ها، آسیب‌های متعددی را متوجه بافت‌های اجتماعی و فرهنگی کشور کرده است.

زمانی گفت: نظام سنتی آموزش معماری اسلامی در بستر فرهنگ انسان‌ساز اسلام و توجه به واقعیت‌های موجود رخ می‌داد که با ورود فرهنگ غربی این مسئله دگرگون شد.

دبیر اجرایی نخستین همایش ملی معماری اسلامی با ناکافی دانستن بازنگری در متون درسی معماری پس از انقلاب اسلامی گفت: ما نیازمند بازیابی و بررسی دقیق اصول و ارزش‌های پایدار و قابل انطباق معماری اسلامی برای نیل به اهداف متعالی معماری اسلامی هستیم.

وی تاکید کرد: استقرار مطالعات معماری و شهرسازی اسلامی در دانشگاه‌های کشورهای غیراسلامی از جمله کمبریج، آکسفورد و هاروارد، ضرورت ورود کارشناسانه کشورهای اسلامی و از جمله ایران را به این حوزه ضروری می‌کند.

دبیر اجرایی از همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز، سازمان بسیج مهندسین، فرهنگستان هنر، شورای عالی فرهنگی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت مسکن و شهرسازی و اساتید دانشگاههای مختلف کشور در برگزاری این همایش خبر داد.

مسئول سازمان بسیج مهندسین :

همچنین مسئول سازمان بسیج مهندسین کشور، توجه بیشتر به معماری اسلامی در حوزه شهرسازی و مسکن‌سازی کشور را خواستار شد.

مهندس سعید فرجیان‌زاده با انتقاد از بی‌توجهی دستگاه‌های متولی مسکن و شهرسازی به مقوله معماری اسلامی گفت: الزامات معماری اسلامی در طراحی ساختمان‌های عمومی و مسکونی مورد توجه چندان قرار نمی‌گیرد. افتخار به معماری اسلامی در گذشته کافی نیست و معماری امروز نیز باید به گونه‌ای باشد که بتوان به آن افتخار کرد.

وی تاکید کرد: برای نشر معماری اسلامی باید قوانین الزام‌آوری در زمینه نشر و رعایت معماری اسلامی تدوین شود.

مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل:

مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل در آیین آغازین همایش معماری اسلامی در تبریز با تاکید بر ساخت فضاهای مبتنی بر معماری اسلامی، گفت: معماری اسلامی تبلور تفکر اسلامی است که در کنار سایر علوم اسلامی خود را نشان می‌دهد.
دکتر علی اکبر ولایتی افزود: معماری اسلامی به لحاظ ماهیت آن دیرتر از علومی مانند ریاضی، شیمی و نجوم خود را نشان داده است اما تمدن اسلامی به هر جا که رسیده، معماری شکوهمند خود را به جای گذاشته است.

وی با اشاره به ردپای معماری اسلامی در کشورهای غیر اسلامی، خاطرنشان کرد: در معماری ایران اسلامی نیز متناسب‌ترین معماری در حوزه شهرسازی را می‌بینیم.

مشاور مقام معظم رهبری در امور بین الملل، از معماری شهرهای اصفهان و تبریز نام برد و گفت: نخستین شهرسازی مسلمانان در شهر بغداد رخ داد که در ساخت بناهای مختلف از جمله کاخ‌ها، مساجد و آرمگاه‌ها نمود دارد که تا صاحب سبک معماری قوی نباشیم نخواهیم توانست این بناهای بزرگ را بسازیم.

ولایتی در ادامه بر ضرورت تحول در معماری اداری تاکید کرد و گفت: معماری اسلامی در ساخت فضاهای دولتی و اداری به صورت یک ضرورت باید مورد توجه قرار گیرد.

وی خاطرنشان کرد: با وجود گذشت سال‌های متمادی در بناهای اسلامی، غربت احساس نمی‌شود. ساختمان‌های متعددی در شهر تبریز وجود دارد که معماری اسلامی در آن دیده می‌شود و گویای تاریخ و تمدن اسلامی این شهر است.

فراخوان مقاله برای همایش اول مرداد سال 89 اعلام شد و مهلت ارسال خلاصه مقالات 22 آذر ماه و آخرین مهلت ارسال اصل مقالات نیز تا پایان بهمن ماه سال گذشته بود.

در مجموع بیش از 750 خلاصه مقاله و حدود 300 مقاله کامل به دبیرخانه همایش ارسال شد که از این میان70 اثر توسط گروه داوران انتخاب و برای ارایه 42 مقاله در این همایش دو روزه در قالب نشست‌های عمومی و تخصصی برنامه ریزی شده بود.

همچنین مهندس نقره کار درباره معماری اسلامی، دکتر نقی زاده پیرامون شهرسازی اسلامی، دکتر حامد مظاهریان در موضوع جریان شناسی معماری اسلامی معاصر و دکتر سید امیر منصوری با عنوان نقد آرای سنت گرایان معاصر در زمینه هنر و معماری اسلامی با تکیه بر مفهوم سنت در تعریف معماری اسلامی به سخنرانی علمی پرداختند.

چکیده مقالات کامل در یک جلد کتاب و متن کامل مقالات برگزیده در دو جلد منتشر و در همایش رونمایی شد. فهرست مقالات برگزیده بدین شرح است:

دفتر یکم ( معماری اسلامی) :
 
محور اول: ماهیت و هویت معماری اسلامی
 
تبیین نقش و تأثیر نظام معرفتی اسلام بر شکل گیری چارچوب نظری پژوهش های حوزة معماری / رضا سامه

مصادیق و مفاهیم معمارانۀ پدیده های طبیعی خلقت ازدیدگاه قرآن مجید / محمد مهدی پوستین دوز

سلسله مراتب فضایی و حرمت و محرمیت در خانه سازی جهان اسلام / حسن کریمیان/ عبدالکریم عطارزاده

مسکن در شهر اسلامی از نگاه نهج البلاغه / الهام فلاح منشادی

خاستگاه فرم در هنر و معماری اسلامی / مجتبی انصاری/ محدرضاپورجعفر/ لیلاسادات هاشمی دمنه/ محسن تابان

اصول مکان یابی مسجد در شهر مدینه بر اساس الگوی مساجد عصر نبوی / عبدالحمید نقره کار/مهدی حمزه نژاد/ محمدرضا عطایی همدانی

از « معماری روح» تا « روح معماری اسلامی » تأملی در تأثیر «تربیت اسلامی معمار» بر « هویت اسلامی معماری و شهرسازی » / سلمان نقره کار

مزایای شیوه آموزش سنتی معماری ایران در دوره اسلامی / محمدرضا پاکدل فرد/ وحیده جمیری

محور دوم: اندیشه ها و نظریه ها در معماری اسلامی

دسته بندی دیدگاه ها پیرامون خاستگاه و اصول نظریات معماری اسلامی / فاطمه صادق ترکی

بازشناسی هوشمندی در سازمان فضایی خانه های سنتی ایران / محمد جواد مهدوی نژاد/ فرهاد تهرانی/ علی کرم

جستجویی در الگوهای انعطافپذیری در مسکن تاریخی یزد / کاظم مندگاری/ سید علی اکبر کوششگران/ نسیم رحیمی میبدی

شناسایی مؤلفه های هویت بخش به فضاهای آموزشی بر اساس دیدگاه اسلامی( با مطالعه موردی دانشکده هنر و معماری یزد) / مجتبی اکبریان/ محبوبه شریف مهرآبادی

مرتبت تدریج در خانه؛ احیای بستر زندگی خانواده گسترده / مصطفی صیرفیان پور

مفهوم کیفی حرکت در فضای معماری سنتی و مدرن / پریسا هاشم پور

سیر تحول مفاهیم زیبایی - والایی در معماری مساجد ایران / احمد یحیی پور/ زهرا ضرابی/ مهدی حمزه نژاد

بازشناسی خاستگاه معماری تعزیه / رضا ناصری پور تکلو

مبانی طرح معماری در وضعیت میان افزا و مجاور افزای تاریخی- فرهنگی / علیرضا رازقی

بررسی معماری سقاخانه از دیدگاه کهن الگوها / حمیده قابلی

محور سوم: مکاتب معماری ایرانی اسلامی

تاریخ نگاری معماری ایران به روش جغرافیایی شکل گیری - توسعه – کاستی ها / مجتبی انصاری/ احد نژاد ابراهیمی

چگونگی تاثیر ویژگیهای معماری پیش از اسلام بر شکل گیری معماری مذهبی پس از اسلام ایران / پیروز حناچی/ مهندس منا آذرنوش

بررسی نقش کتیبه ها در تعالی فضای مساجد (مساجد جامع اصفهان، یزد و مسجد شیخ لطف الله) / محمدرضا بمانیان/ نوشین ناگهانی

بازسازی آثار معماری در دورة تیموریان / ولی اله کاوسی

بررسی دلایل ساخت مسجد شیخ لطف الله و امام اصفهان / نوید یعقوب زاده

بررسی نقش نور در تبیین توالی فضا در معماری اسلامی(نمونه موردی:مسجد شیخ لطف الله) / محمد رضا بمانیان/ محمدعلی عالی نسب

فن شناسی نقاشی های قاجاری ایوان جنوبی گنبد توحیدخانه / آناهیتا ساسانی

موقعیت و عملکرد مساجد در تهران دوره ناصری / گلدیس وحیدی برجی

دفتر دوم ( شهرسازی اسلامی)

محور چهارم : ماهیت و هویت شهر اسلامی

مبانی معنوی شکل گیری شهر اسلامی / جابر دانش

بررسی مفهوم عدالت در شهرهای عهد اسلامی / یوسف زینال زاده/ سحر ارجمندی باسمنج

انسجام در شهرهای کهن ایران-اسلامی / محمد صادق فلاحت/ لیلا کمالی

نوشهر اسلامی و عامل عدالت (اصول و ضوابط حاکم بر احداث و ارزیابی) / نورمحمد منجِزی/ سید علی محمد رفیعی

محور پنجم: اندیشه ها و نظریه ها در شهرسازی اسلامی

از شهر اسلامی تا شهر پایدار؛ تبیین ویژگی های مشترک / علی سلطانی/ علی دشتی

تقابل الگوهای اجتماعی پایدار در غرب با اسلام شهرهای تاریخی ایران / صفا سلخی خسرقی

شهر اسلامی نمونه بارز شهر پایدار / محمد مرادی/ علیرضا کریمی/ سالار پژمان فر

درآمدی بر تاب آوری شهرهای اسلامی / محمدرضا فرزاد بهتاش/ محمدتقی پیربابائی/ محمدعلی کی نژاد

شهرهای اسلامی، کالبد تجلی بخش مفاهیم مقدس بررسی تطبیق پذیری تئوری مرمت« چزاره براندی » / پویا زرگران

مفهوم قلمرو در بافت های تاریخی دوران اسلامی نمونه موردی: بافت تاریخی شهر اصفهان / مهین نسترن/ بهزاد صدری/ الناز فیض شعار

ساختار معماری و شهرسازی ایرانی / علیرضا نورییان

وقف، الگوی نظارت و ارزیابی اقدامات شهرسازی و حفاظت شهری پایدار / اصغر محمدمرادی/ فاطمه مهدیزاده سراج/ سکینه تاج الدینی

فرآیند توجه به هویت اسلامی در ساختار کالبدی شهرهای ایرانی دستیابی به حس مکان اسلامی-ایرانی در طراحی شهری معاصر / اسلام کرمی

محور ششم: مکاتب شهرسازی ایرانی اسلامی

دو شهر، دو شیوه، دو مکتب: از تبریز تا اصفهان، از ایلخانان تا صفویان / حسن کریمیان/ سیده زهرا ابطحی/ رضا سلمانپور

تأثیر مکتب شهرسازی ایلخانی بر تکوین نظام ساختاری شهرهای عثمانی طی قرن چهارده میلادی، مطالعه تطبیقی تبریز و بورسا / اصغر محمدمرادی/ ساناز جعفرپور ناصر

بررسی تطبیقی عناصر هویت بخش به شهر اسلامی؛ نمونه مورد مطالعه: شهر ری / محمد کمیلی/ زهرا خدائی

بررسی نظام اجتماعی در ساختار شهرهای ایران و تبیین جایگاه محلات به مثابه نظام اجتماعی شکل دهنده به شهر قاجاری / فرامرز پارسی/ کاوه منصوری/ نگار بدری

بازتاب جنسیت در فضاهای شهری سنتی ایران در دوره صفویه / ملیحه هاشمی/ مرتضی میرغلامی

اورامان، فرازی از هویت معماری و شهرسازی اسلامی ایران / صلاح الدین مولانایی/ سارا سلیمانی

نقش عناصر تجاری شهری موثر در سازماندهی شهر اسلامی / ندا جوانمرد/ لاله مهین خداوردی نیا

نقش تکایا در پایداری کالبدی بافت تاریخی گرگان/ حسن نظیف

هسته تاریخی و روند گسترش شهر بروجرد در دوره اسلامی / عبداله نصرالهی/ مهدی پیرحیاتی

حیات مسیحیت در شهرسازی اسلامی / حسین اسمعیلی سنگری

دفترسوم: معماری ـ شهرسازی (چاپ نشده)

تبیین فرایند آفرینش هنری بر مبنای حکمت و فلسفه اسلامی / احمد اخلاصی/محمد علی آبادی/علی خواجوی

بازشناسی ارزشهای معماری و شهرسازی اسلامی در معماری مسکن و ترجمان آن جهت کاربرد در معماری مسکن معاصر / مازیار آصفی/الناز ایمانی

« بنای آئینی سقاتالار » بررسی فرم، عناصر، اجزا، و عملکرد / ماجده پورروحانی

تأملی بر مفهوم منظر شهری در شهرهای ایرانی – اسلامی از گذشته تا به حال / محمدتقی پیربابایی/مریم فرخی

بررسی تطبیقی الگوهای اولیه میدان نقش جهان / فرهاد تهرانی/رضا ابویی/مینا راداحمدی

جایگاه کرامت انسانی در معماری اسلامی / مهسا رادمهر

شهر اسلامی در سنت حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) / حسن ستاری ساربانقلی

از پایداری تا جاودانگی در خانه ایرانی(نمونه موردی خانه نقلی کاشان) / بابک عالمی

تباین فرهنگی مساجد فاخر و مردم گرا / راضیه لبیب زاده/محمدعلی خان محمدی

لزوم باززنده سازی هویت بومی معماری اسلامی -ایرانی در دستیابی به معماری پایدار / راضیه لبیبزاده/محمدعلی خان محمدی

از تجسم تا تقدس / پروانه مهرزاد نیا/فرزاد سبزواری

نقش مرکز در تکوین مکان در معماری اسلامی / ضحی ندیمی/فاطمه اقبالی زارچی/کاظم موندگاری

مسجد تجلی گاه صور مرتبط با معنا (از دید معنا شناختی) / حامد نظری

پایداری اندامهای معماری ایرانی در گذار از ایدئولوژی اسلام / حسن نظیف

بررسی تطبیقی تزئینات گچبری مسجد نه گنبد بلخ و مسجد جامع نایین از منظر نقش، ترکیب و مفاهیم / علی نعمتی بابایلو/اسراء صالحی


گفتنی است این همایش در ساختمان دانشگاه هنر اسلامی تبریز (تاسیس 1378) برگزار شد . ساختمان این دانشگاه متعلق به یک کارخانه چرم سازی قدیمی بوده که به شیوه زیبایی مرمت شده و استادکاران برجسته در آن به هنر نمایی پرداخته اند. کبوترهای سنگ تراش و پیکره آیت الله قاضی طباطبایی و شهید مدنی از جمله آثار هنری این مجموعه است.
همچنین قرآن فرشبافت که چندی پیش به دست مقام معظم رهبری رونمایی شد و از آثار هنرمندان تبریزی است در این دانشگاه به نمایش گذاشته شده بود.
نشست‌های معماری در سالن بخش قدیمی و نشست‌های شهرسازی در بخش نوساز این دانشگاه برگزار می‌شد و برپایی نمایشگاه کتب تخصصی معماری و شهرسازی در تبریز و بازدید از موزه قرآن و عترت از حواشی این همایش بود .

سطح مقالات ارایه شده قوی، متوسط و ضعیف بود و شیوه ارایه نویسندگان عموما مطلوب نبود.
علی رغم اقبال عمومی دانشجویان و اساتید به معماری و شهرسازی اسلامی و تعهد نسبت به اسلامیت و معنویت، بیشترین انتقادات به نظام آموزشی کشور و فقدان منابع اسلامی به ویژه فلسفه اسلامی در دانشگاه ها وارد می‌شد.
همچنین با وجود محتوای اسلامی این همایش برای حضور کارشناشان دینی و روحانیت برنامه ریزی نشده بود و نظرات و مقالات در بخش معرفت دینی از ضعف‌های جدی برخوردار بود.
طیفی از سخنرانان و نویسندگان مقالات و حضار به سمت مباحث انتزاعی و پردازشی از معماری رفته و اسلامیت آن را در قالب برداشت‌های آزاد از معماری و ربط دادن آن به مفاهیم دینی بیان می‌کردند و در مقابل عده ای با رد کردن این روش، حضور حوزه علمیه و شخصیت‌های علمی دینی برای جداسازی این برداشت‌های شاعرانه از معماری اسلامی و مبانی دینی را خواستار شدند.
گرچه در مجموع، فضای همایش از تعامل و هم اندیشی حکایت می‌کرد اما جای خالی مباحث و مناظرات داغ، خالی بود و نکته جالب تر این بود که عنوان اسلامی همایش در مباحث حاشیه‌ای و تریبون آزاد مورد نقد و چالش قرار می‌گرفت چه این که باید دید آن چه از میراث گذشته در معماری و شهرسازی باقی مانده و از آن، گاه به عنوان سنت یاد می‌شود آیا معماری اسلامی است و یا معماری مسلمانی. همچنین آیا منظور از معماری اسلامی این است که دین، داده‌های معرفتی و اخلاقی را به ساحت معماری ارایه کند یا اصولا ترکیب اضافی « معماری اسلامی» مانند طب اسلامی و فلسفه اسلامی باید وجود داشته داشته باشد و یا صرف تاثیر اسلام بر انسان‌ها ، معماری و شهرسازی مسلمانان را پدید خواهد آورد. یکی دیگر از مفاد مورد بحث، نقد گذشته و میراث معماری اسلامی است که تا چه حد با روح دین و اسلام سازگار است و آیا در تجمل، زینت، پایداری و خوانایی و نشانه شناسی و نیز برطرف کردن نیازهای انسانی، مذهبی، سیاسی، خانوادگی و اجتماعی موفق بوده است یا خیر.


سخنران آیین پایانی این همایش، مهندس مهدی چمران رئیس شورای اسلامی تهران و تجلیل از چهره‌های برتر عرصه معماری اسلامی و نیز تقدیر از مقالات برتر، از دیگر برنامه‌های آن بود. /ز501/ر