غلبۀ عدد بر کلمه، بحران اصلی عصر هوش مصنوعی است

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام علی‌اصغر اسلامی‌تنها، استادیار گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات دانشگاه باقرالعلوم(ع) در هفتمین پیش‌نشست همایش دین، فرهنگ و فناوری با موضوع: فارابی فیلسوف ارتباطات و فرهنگ، برای عصر هوش مصنوعی چه سخنی دارد؟ که صبح امروز در دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام برگزار شد، تأکید کرد: خوانش ارتباطی از اندیشه فارابی نه‌تنها راهگشا و زاینده است بلکه می‌تواند نقطه آغاز فلسفه‌ورزی معاصر در عصر هوش مصنوعی باشد؛ عصری که بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازگشت به مسئلۀ زبان، خیال و انسان معطوف به کلمه است.

وی با بیان اینکه فارابی را می‌توان فیلسوف ارتباطات و فرهنگ در تمدن اسلامی دانست، گفت: تمایز اصلی فارابی با دیگر فیلسوفان مسلمان، تمرکز عمیق او بر زبان است؛ تمرکزی که در آثاری همچون رساله الحروف به اوج می‌رسد و هنوز ظرفیت‌های ناشناخته‌ای برای فهم فرهنگ، ارتباطات و ساخت جامعه دارد.

زبان، محور اندیشه فارابی

حجت الاسلام اسلامی‌تنها با اشاره به محور اصلی ارائه خود، افزود: اگر امروز از فارابیِ فیلسوف فرهنگ و ارتباطات سخن می‌گوییم، این تعبیر نه مبالغه است و نه تاریخی‌سازی صرف؛ بلکه یادآوری حقیقتی است که در سنت فلسفی ما مهجور مانده است. آنچه امروز از فارابی می‌آموزیم توجه به قابلیت‌های زبان در ساخت فرهنگ و جامعه است؛ امری که به گفتۀ او کمتر در مطالعات اندیشه اسلامی پی گرفته شده است.

وی تأکید کرد: فهم فرهنگ، فهم زبان است. فارابی در رساله الحروف نشان می‌دهد که چگونه واضعان شریعت همان واضعان زبان‌اند، و این یعنی سیاست، دین، فرهنگ و سازمان اجتماعی، همگی بر شاکله زبان بنا می‌شوند. چنین برداشتی اهمیت زبان را از سطح ابزار ارتباطی به سطح بنیان تمدنی ارتقا می‌دهد.

استادیار گروه مطالعات فرهنگی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به محور پژوهشی پایان‌نامه خود، تصریح کرد: رساله الحروف فارابی کمتر خوانده شده و کمتر فهم شده است؛ حال آنکه این رساله زیربنای بسیاری از آرای فارابی دربارۀ جامعه، دین، سیاست و فرهنگ است.

وی مناظره دو استاد بزرگ فارابی ـ یکی منطقدان و دیگری نحوی ـ را بنیان شکل‌گیری این رساله دانست و توضیح داد: این مناظره فقط اختلاف میان دو علم نیست؛ بلکه نقطۀ تلاقی ساختارهای منطقی با صورت‌های زبانی است. فارابی این نسبت را برای ساختن مدینه فاضله تعیین‌کننده می‌داند. به بیان دیگر جامعه مطلوب بدون مهار زبان و فهم تخیل جمعی شکل نمی‌گیرد.

مدینه فاضله؛ محصول زبان، خیال و اقناع

حجت اسلام اسلامی‌تنها در ادامه، پیام مهم فارابی برای زمانه حاضر را توجه به مسئلۀ زبان و خیال دانست و گفت: فارابی رئیس مدینه فاضله را پیامبری می‌داند که بالاترین توانایی اقناع را دارد، زیرا عموم مردم توان رسیدن به برهان را ندارند. این نکته نشان می‌دهد که در دستگاه فارابی، دین، جزئی‌سازی امر کلی و توزیع آن در میان جامعه است؛ یعنی دین با قدرت زبان و خیال کار می‌کند و این همان جایی است که مسئلۀ ارتباطات به قلب فلسفه فارابی وارد می‌شود.

وی افزود: اگر فارابی دین را واسطۀ انتقال امر کلی به امر عمومی می‌داند پس زبان نه ابزار، بلکه زیربنای سازندگی فرهنگی است. مدینه فاضله فارابی، قبل از هر چیز، یک مدینۀ زبانی است. 

حجت الاسلام اسلامی‌تنها در ادامه این نشست به مسئلۀ «جهان دیجیتال» پرداخت و آن را مهم‌ترین چالش فرهنگی عصر جدید دانست و گفت: «دیجیتال» از ریشۀ «دیجیت» به معنای «انگشت» و «عدد» گرفته شده است؛ یعنی جهانی که بر اساس شمارش و ریاضیات شکل می‌گیرد. جهان دیجیتال، جهانی است که «لوگوس» ـ یعنی عقل، تناسب و طبیعت ـ را کنار می‌زند و واقعیتی مبتنی بر انتزاع ریاضی و گاهی توهّم می‌سازد.

وی با اشاره به نگاه فیلسوفان ارتباطات در جهان معاصر افزود: بسیاری از متفکران امروز معتقدند که رسانه‌های آنالوگ ابزار مهار رسانه‌های دیجیتال‌اند. آنالوگ یعنی متناسب با طبیعت بودن و به تعبیر برخی فناوری باید کشتی مناسبِ ماهی باشد، یعنی با طبیعت سازگار شود نه اینکه طبیعت را در قالبی انتزاعی بازتولید کند.

حجت الاسلام اسلامی‌تنها در این‌باره تصریح کرد: انسان دیجیتال، انسان معطوف به عدد است؛ اما فارابی به ما یادآوری می‌کند که انسان حقیقی، انسانِ معطوف به کلمه است. این تقابل میان «کلمه» و «عدد»، همان شکاف اصلی عصر هوش مصنوعی است و اگر فلسفه ورزی تازه‌ای در ایران شکل گیرد، باید از همین نقطه آغاز شود.

آیا بازگشت به فارابی راهگشا است یا رکودآفرین؟

وی در بخش دیگری از سخنان خود به یک پرسش رایج اشاره کرد: اینکه آیا رجوع به فیلسوفی چون فارابی در روزگار فناوری‌های پیشرفته، راهگشا است یا موجب عقب‌ماندگی و تکرار گزاره‌های کهنه می‌شود؟

حجت الاسلام اسلامی‌تنها در پاسخ گفت: بازگشت به فارابی، بازگشت به گذشته نیست؛ بازگشت به قابلیت‌های بنیادی زبان است. بازگشت به جایی است که فلسفه اسلامی هنوز امکان زایش دارد. خوانش ارتباطاتی از فارابی نه‌تنها ما را دچار رکود نمی‌کند بلکه مسیر جدیدی برای اندیشه‌ورزی در عصر هوش مصنوعی می‌گشاید.

وی افزود: اگر جهان دیجیتال بر منطق عدد، محاسبه و انتزاع استوار است، پاسخ ما نمی‌تواند تکرار همان منطق باشد. پاسخ، بازسازی اندیشه از دل سنتی است که زبان، خیال و اقناع را رکن اصلی فرهنگ می‌داند.

فارابی در عصر هوش مصنوعی چه می‌گوید؟

این استاد مطالعات فرهنگی در جمع‌بندی سخنان خود بیان کرد: پیام فارابی برای عصر هوش مصنوعی این است که هیچ جامعه‌ای بدون فهم زبان و بدون تربیت خیال جمعی ساخته نمی‌شود. اگر جهان دیجیتال ما را معطوف به عدد کرده است، سنت فلسفی ما بر انسان معطوف به کلمه تأکید دارد. بازگشت به فارابی یعنی بازگشت به سرچشمه‌ای که هنوز می‌تواند فرهنگ بسازد.

وی ادامه داد: همان‌گونه که فارابی در منازعه میان منطق و نحو، زبان را محور ساخت مدینه دانست، امروز نیز برای فهم جامعه دیجیتال باید زبان را دوباره در مرکز قرار داد؛ زبانی که نه تنها ابزار بیان، بلکه بنیان فرهنگ و سیاست است.

آغاز فلسفه‌ورزی ایرانی در جهان دیجیتال

حجت الاسلام اسلامی‌تنها در پایان تأکید کرد: ایران برای ورود به عصر هوش مصنوعی، بیش از هر چیز نیازمند فلسفه است؛ و فلسفه، بدون پرسش از زبان و بدون تکیه بر میراث فارابی، گام نخست خود را پیدا نمی‌کند. فارابی برای ما راهگشا است، زیرا توجه او به زبان، در جهان امروز بیش از هر زمان دیگر اهمیت یافته است.

مهدی الهی