ابعاد وحدت مسلمین در مناسک حج

حج یک اجتماع عظیم معنوی و اجتماعی است که همواره و در گفته‌های مکرر بزرگان و صاحب نظران ظرفیت‌های فراوانی در آن نهفته است. شاید بارزترین نحوه استفاده از این ظرفیت را باید در فرمایشات حضرت امام خمینی(ره) ببینیم که با تقویت وجهه سیاسی حج و پررنگ کردن جنبه استکبارستیزی در تفکر اسلامی چالش‌های بسیاری برای نظام استکباری ایجاد کرد و این چالش با عصبانیت سران استکبار فاجعه خونین سال 1366 را رقم زد.

البته توجه به ظرفیت‌های فراوان حج، همواره در ذهن و اندیشه زعمای شیعه جایگاه خاصی داشته است و ایشان به این مساله اهتمام فوق العاده نموده‌اند؛ از جمله این مسایل مساله "وحدت مسلمین" است که حج می‌تواند زیباترین تجلی آن باشد.

نظریه "وحدت مسلمین" در دوران معاصر بیش از همه با نام پرافتخار حضرت آیت الله بروجردی(ره) پیوند خورده است. ایشان که در درس فقه خود نیز به آرای فقهای اهل سنت توجه خاصی مبذول می‌داشته‌اند، در زمینه مسایل سیاسی و اجتماعی هم بر تئوری وحدت مسلمین تأکید فراوان داشته‌اند و ارتباطات اجتماعی زیادی با بزرگان سایر مذاهب اسلامی برقرار کرده بوده‌اند.(رک: زندگانی آیت الله بروجردی)

پیشینه تفکر وحدت مسلمین

اما پیشینه فکر وحدت مسلمین در بین زعمای شیعه به سال‌های بسیار قبل و در واقع به بدو تشکیل حوزه‌های علمی شیعه در بغداد بر می‌گردد. در آن دوران که مذاهب مختلف اسلامی در گیر و دار اختلافات قومی و قبیله‌ای و نیز در آتش جنگ‌های سیاسی می‌‌سوختند، اندیشه حفظ مذاهب فقهی و فکری اسلامی مورد توجه بزرگان اسلام(اعم از شیعه و سنی) واقع شد. این دوران مصادف با دوران زعامت شیخ مفید و سید مرتضی بر حوزه‌های شیعی است.(رک: شکل گیری سازمان روحانیت شیعه)

در این دوران سید مرتضی بسیار کوشید تا ضمن استفاده از جایگاه والای خود در میان مسلمانان، مذهب فقهی شیعه را در کنار مذاهب اربعه فقه سنی رسمیت ببخشد. اگر چه این تلاش به دلیل دنیاخواهی بزرگان علمی آن روزگار به سرانجم نرسید، ولی از نخستین گام‌هایی بود که مذهب شیعه در راه تقریب به مذاهب دیگر برداشت.

از همین جا بود که نتایج تلخ نبود وحدت بین مسلمین آشکار شد و تاریخ در خود ثبت کرده است که چگونه حمله طغرل‌بیک به بغداد موجب لطمات جانی و فرهنگی بسیاری به شیعه شد. بسیاری از شیعیان جان خود را از دست دادند و کتابخانه شیخ طوسی به همراه کرسی تدریسش در آتش کینه خواهی سوخت.(رک: تاریخ ایران بعد از اسلام، فصل دنیای هزار و یک شب)

تقریب در عین استقلال

تجربه تلخ ناامنی‌های بغداد، زعیم وقت حوزه‌های شیعه، شیخ طوسی را مجبور به مهاجرت از بغداد کرد. شیخ به نجف رفت و کرسی تدریس را در آنجا برقرار کرد؛ ولی اندیشه وحدت مسلمین از ذهن شیخ رخت برنبست و شیخ در تألیفات فقهی خود و نیز در حوزه درس خود به این مسأله توجه خاص مبذول داشت. در واقع باید گفت شیوه "فقه مقارن" که قرن‌های بعد مورد توجه آیت الله بروجردی واقع شد، میراث شیخ الطائفه است.(رک: زندگانی آیت الله بروجردی، صفحه62)

این دوران عصر استقلال و اقتدار مذهب شیعه هم بود و این در واقع خنثی کردن توطئه‌هایی بود که بدخواهان در راه تقریب مذاهب و وحدت اسلامی انجام می‌دادند.  بدخواهانی که هنوز هم بر اندیشه باطل خود پافشاری می‌کنند و هرگونه تلاش برای وحدت مسلمین را به معنای هدم و نابودی مذهب حقه شیعه می‌پندارند. حیات شیخ طوسی پاسخ خوبی برای ایشان است که تلاش در این زمینه نه تنها به نتیجه متصور ایشان رهنمون نمی‌شود، بلکه دقیقا نتیجه عکس می‌دهد.

وحدت خواهی در ادامه تاریخ

تفکر تقریب در سال‌های بعد، بیش از پیش مورد توجه فقها و زعمای شیعه قرار گرفت. اگر چه این وحدت خواهی در اعصاری کم‌رنگ شد، ولی همچنان مورد توجه بود تا در دوران معاصر به اوج خود رسید.

از جمله مساعی وحدت خواهانه باید از تلاش‌های مرحوم سید محسن امین عاملی یاد کنیم که سال‌ها در بین اهل سنت زیست و ایشان را با این فقیه و عالم بزرگ الفت بسیار پدید آمده بود.(رک: زندگانی سید محن امین، صفحه127) نیز از میرزای بزرگ شیرازی باید نام ببریم که حوزه درسی خود را به سامرا که شهری سنی نشین است منتقل نمود و این حرکت در آن دوره مهم تاریخی تأثیرات به سزایی داشت.(رک: میرزای شیرازی و نشریه حوزه شماره42)

در دوران معاصر هم که فقیه بزرگ مرحوم آیت الله بروجردی بارزترین چهره وحدت خواه مسلمانان است که شرح مساعی ایشان در کتب تاریخ معاصر به تفصیل ذکر شده است.(رک: زندگانی آیت الله بروجردی) پس از ایشان هم امام خمینی(ره) ادامه دهنده راه ایشان بود و با بنای حکومت اسلامی امکانات بسیاری در اختیار اندیشه وحدت گرا قرار داده شد.

نکته قابل توجه در دوران معاصر این است که تفکر وحدت‌خواه گستره بیشتری پیدا کرد و نه تنها در حوزه مذاهب اسلامی، بلکه در ارتباط با سایر ادیان هم مورد توجه قرار گرفت. امام خمینی(ره) پس از پیروزی انقلاب اسلامی ضمن امتناع از دیدار با سران سیاسی کشورهای مختلف، تنها دیدار با نماینده پاپ را پذیرفت که در عرف اجتماعی و سیاسی بین الملل دارای پیام معناداری است و اندیشه وحدت‌گرا در بین ادیان را تأکید و تقویت می‌کند.(رک: پا به پای آفتاب، جلد دوم، صفحه 16)

دیگر عالم بزرگ شیعه که باید یاد کنیم، جاوید‌الاثر امام موسی صدر است که در سال‌های حیات خود در لبنان تلاش‌های فراوانی در جهت تقریب ادیان و مذاهب مختلف انجام داد و خاطرات شیرینی که در ذهن مردم لبنان از آن بزرگوار به یادگار مانده است، پاک شدنی نیست.(رک: زندگانی امام موسی صدر)

خوشبختانه پس از انقلاب اسلامی و با پشتیبانی حکومت جمهوری اسلامی از اندیشه وحدت‌گرا، توجه بیشتری به این مقوله شده است و امکانات خوب و حمایت‌های به جایی از این حرکت انجام می‌شود. تشکیل "مجمع تقریب مذاهب اسلامی" را باید از جمله نقاط عطف در تاریخ وحدت خواهی بدانیم که این نهاد تلاش‌های شایسته‌ای هم تا‌کنون انجام داده است.

ابعاد وحدت اسلامی در حج

امروزه در پرتو رهنمودهای حکیمانه امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری، علاوه بر ترویج وحدت گرایی در قالب سازمان‌ها و فعالیت‌های دیگر، حج به یک جریان وحدت خواه و وحدت‌گرا تبدیل شده است و همان‌طور که در ابتدای مقاله ذکرش رفت، این رویه که موجب خوف سران استکبار شد، متأسفانه به همدستی ایادی دست نشانده ایشان منجر به فاجعه خونین سال 1366 شد. تبیین ابعاد وحدت خواهی در مراسم معنوی و اجتماعی حج، هدف و منظور این مقاله است.

ابعاد وحدت در حج را می‌توانیم در پنج دسته تقسیم بندی کنیم: وحدت عقیدتی، وحدت سیاسی، وحدت اجتماعی، وحدت اقتصادی، وحدت فرهنگی.

وحدت عقیدتی

مهمترین جنبه وحدت مسلمین، وحدت عقیدتی است که بارها از سوی بزرگان فکر و اندیشه اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است. مسلمانان همه به یک خدا، به یک پیامبر و به یک قرآن اعتقاد دارند. هیچ یک از فرق اسلامی در این سه گزاره اختلافی ندارند.

حج نماد باشکوه وحدت مسلمین در این عقاید است. همه مسلمین در موسم حج و در جوار خانه خدا روی به یک قبله نماز می‌گذارند و همگی با هم ندای لا اله الا الله سر می‌دهند. به راستی که چنین نمایش باشکوهی از جمله ظرفیت‌های عظیم حج است که مورد غفلت مسلمانان واقع شده است.

وحدت سیاسی

تجمع مسلمین در مکه مکرمه و سر دادن ندای برائت از مشرکین، مهمترین وجه سیاسی مراسم معنوی حج است. این ظلم ستیزی که یادگار پیامبر اکرم(ص) است، دل هر مشرک بدخواهی را به لرزه در می‌آورد و هشداری به توطئه‌گران است که خیالات شوم خود برای تسلط بر مسلمین را کناری بگذارند. همین نکته است که استکبار جهانی را به کشتار زائران خانه خدا وا می‌دارد؛ چرا که ترویج تفکر ظلم ستیزی باعث بیدای مسلمانان شده و مانع تحقق نقشه‌های مستکبرین است.

وحدت اجتماعی

تجمع عظیم مسلمانان و رابطه اجتماعی که از این تجمع حاصل می‌شود، سرمایه بزرگی است که در ایام حج نصیب مسلمانان می‌گردد. رابطه گسترده مسلمانان از کشورهای مختلف و آشنا شدن ایشان با یکدیگر بدون تشریفات معمول را باید یک غنیمت دانست.

نزدیکی مسلمانان به یکدیگر در این موسم گام بزرگی در جهت نزدیکی جوامع اسلامی با یکدیگر است. این آشنایی بسیاری از سوء تفاهم‌ها را رفع می‌کند و خصومت‌ها را به دوستی بدل می‌کند و از این رهگذر جوامع نیز به یکدیگر نزدیک می‌شوند. ضمن آن‌که چنین تجمعی ظرفیت بسیاری برای مبارزه با آفت‌های اجتماعی در زندگی مسلمین را فراهم می‌کند.

وحدت اقتصادی

بی‌شک همه ساله سرمایه اقتصادی عظیمی در مراسم حج صرف می‌شود که می‌توان با مدیریت این سرمایه کارهای فراوانی کرد. به اصطلاح می‌توان کاری کرد کارستان! اگر چه تا همین چند سال پیش غفلت بسیاری از این قضیه صورت گرفته بود، ولی خوشبختانه چند سالی است که توجه به این مقوله هم در گفتار متفکران دیده می‌شود.

نکته دیگر در این باره تبیین عملی شاخصه مهم نظام اقتصادی اسلام یعنی "عدالت اقتصادی" است. در موسم حج فقیر و غنی در یک لباس و بر گرد یک خانه می‌گردند. کسی را بر کسی فضیلت و برتری ظاهری نیست و این آرمان اقتصادی اسلام است که به زیبایی تجلی می‌کند.

وحدت فرهنگی

وحدت فرهنگی که تقارب ذاتی و عمیقی با وحدت عقیدتی دارد، از مبرزترین وجوه وحدت در حج است. وحدت فرهنگی را مصادیق بسیاری است. اول از همه همان وجه عقیدتی مذکور است و دیگری تبیین و تجلی رفتارهای فرهنگی و در واقع فرهنگ عمومی ملل مسلمان است که دارای وجوه اشتراک فراوان با یکدیگر هستند.

مسلمانان کشورهای مختلف که هر کدام نماینده فرهنگ خاص خود هستند، در این موسم با یکدیگر آشنا شده و عناصر فرهنگی یکدیگر را می‌شناسند و از این رهگذر به شاخصه‌های فرهنگی یکدیگر نزدیک می‌شوند. دیگر وجه فرهنگی حج جنبه علمی است.

حضور اندیشمندان مذاهب مختلف در موسم حج فرصت بی‌نظیری است که می‌تواند محل تضارب آرا و بیان اندیشه ها باشد. در این گفت‌وگوهای علمی اندیشه‌های مختلف مذاهب اسلامی تقریر و تبیین می‌شود و از قبل رفع سوء تفاهمات راه برای رسیدن به وحدت علمی باز می‌شود.

حسن دیگر بحث‌های علمی این است که از رفتارهای تروریستی افراطی جلوگیری می‌کند. وقتی که اختلافات به صورت علمی مطرح و گفت‌وگو شود، راهی برای سوء استفاده افراد سودجو باقی نمی‌ماند و اندیشه تکفیری در جهان اسلامی به انزوا می‌رود.

مشکل امروز مسلمین

مشکل امروز مسلمین چیزی نیست جز حکومت‌های فاسدی که بر پهنه کشورهای اسلامی تسلط یافته‌اند. از همین‌هاست حکومتی که در عربستان سعودی و در خدمت اهداف مستکبرین بر سر کار است. حکومتی که نه تنها از ظرفیت‌های حج استفاده نمی‌کند، بلکه خود بزرگ‌ترین مانع وحدت مسلمین است.

ترویج اندیشه تکفیری و انتشار کتاب‌های ضد مذاهب مختلف(خصوصا شیعه) در این کشور از لکه‌های ننگی است که دامن حکومت عربستان به آن آلوده است. امروزه روز عزم جدی زعمای علمی و سیاسی مسلمین را می‌طلبد که جوامع اسلامی را از این گرداب رو به مرگ نجات دهد.

منابع

1 – زندگانی آیت الله بروجردی، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی
2 – شکل گیری سازمان روحانیت شیعه، موسسه شیعه شناسی
3 – تاریخ ایران بعد از اسلام، مرحوم عبدالحسین زرین کوب، نشر امیرکبیر
4 – میرزای شیرازی، شیخ آقابزرگ تهرانی، انتشارات جاویدان
5 – نشریه حوزه، شماره 42، سال 1372، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
6 – پا به پای آفتاب، انتشارات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)

هادی شاملو

979/701/ر