کودک درون شاعر باید همیشه بیدار باشد
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، از آنجا که ادبیات دینی کودکان نقش مهمی در رشد و تربیت آنها دارد، در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام سیدمحمد مهاجرانی، شاعر و نویسنده قمی حوزه کودک به موضوع آسیب‌شناسی ادبیات دینی کودک پرداخته شد.
چه آسیب‌هایی ادبیات دینی برای کودکان را تهدید می‌کند؟
حوزه‌ای که من سال‌هاست مشغولش هستم، ادبیات دینی کودکان است. ادبیاتی که محتوایش را از دین می‌گیرد و مخاطبش کودک است. ادبیات دینی کودک از 3 عنصر تشکیل شده است. ادبیات، دین وکودک، برای آسیب‌شناسی این حوزه هر یک از این عناصر سه‌گانه می‌تواند، موضوع گفت‌وگوی ما باشد. آثاری هم که در این زمینه عرضه می‌شوند، از 3 دیدگاه می‌توانند بررسی شوند که عبارتند ازادبیات این آثار، محتوای دینی این آثار و نگاه به کودک در این آثار، من با شناختی که در این حوزه دارم معتقدم در هر 3 زمینه مشکلاتی داریم.
آسیب‌شناسی ادبیات، خودش به 2 بخش آسیب‌شناسی محتوا و قالب تقسیم می‌شود که آن هم مشکلاتی دارد. برای مثال در زمینه قالب‌ها در شعر کودک، قالب چهارپاره رواج بسیاری دارد. شاعران کودک در 90 درصد موارد از این قالب بهره می‌برند و حال آنکه بسیاری از شاعران بزرگ معتقدند که این قالب تکراری شده و باید جایگزینی برایش پیدا کنیم.
آیا امکان جایگزینی مناسبی برای قالب چهارپاره وجود دارد؟
اینکه چه جایگزینی برای چهارپاره وجود دارد که همان قدرت و مقبولیت را در بین کودکان داشته باشد و اگر به زبان‌های دیگر ترجمه شود، جهان از آن استقبال کند نیاز به بررسی جدی دارد تا بهترین جایگزین انتخاب شود. بعضی‌ها از قالب‌های سه‌پاره، پنج‌پاره یا قصیده و غزل کودکانه استفاده کرده‌اند ولی هنوز به شهرت چهارپاره نرسیده است. می‌توان گفت ذائقه کودکان تغییر کرده و اشعاری را که در قالب چهارپاره سروده شده، بیشتر می‌پسندند. البته یکی از عوامل اثرگذار دیگر این است که بیشتر اشعار کودکانه کتاب‌های درسی هم در قالب چهارپاره‌اند.
در زمینه آسیب‌شناسی محتوا مواردی مهم است که باید پدیدآورندگان آثار ادبی برای کودکان به آن توجه داشته باشند؟ محتوایی که قرار است در قالب شعر کودک ریخته شود، متعدد است وممکن است درباره اوضاع اجتماعی، آداب شهرنشینی و شهروندی، مسائل پزشکی و سلامت، تعلیم و تربیت یا امری دینی باشد. چون حوزه کاری من ادبیات دینی است، در زمینه محتویات دینی کار کرده‌ام و از مباحث و معقولات دینی بهره‌بردم. جذابیت‌هایی را که در قرآن و روایات در تاریخ اسلام است، استخراج کرده‌ام و در قالب شعر کودک درآورده‌ام.
دیده شده برخی دوستان از روایت‌هایی استفاده می‌کنند که از لحاظ سند اشکال دارد و منابع درجه یک، مطالعه نشده است. گاهی مطالب فراتر از فهم کودک است، این‌گونه نیست همه مطالبی که در تاریخ اسلام آمده، قابلیت تبدیل به ادبیات کودک را داشته باشد. گاهی مطالبی استفاده شده که به دانستن مطالب قبل و بعد نیاز دارد. یعنی برشی از تاریخ استفاده شده که دانستن برش قبل و بعد برای کودک امکان‌پذیر نیست. از این‌رو گزینش محتوا خیل مهم است.
از توجه به مسائل اخلاقی در این حوزه بگویید.
اخلاق شاخه‌ای از دین است که آن‌هم به همین شکل است. اگر دین را به اعتقادات دینی، اخلاقیات دینی، احکام شرعی و تاریخ اسلام تقسیم کنیم، هر کدام فرق می‌کند. آسیب‌شناسی اخلاق این است که ممکن است محتوای اثری ادبی، اخلاقی باشد ولی برای کودک پرسش‌برانگیز باشد. آموزش مفاهیم اخلاقی برای کودکان ظرافت‌های خاصی را می‌طلبد. انتخاب محتوای اخلاقی هم مهم است که خوب انتخاب و تحلیل شود.
به عنوان نمونه چند وقت پیش، از دوستانمان در بخش تألیف کتاب‌های درسی شنیدیم که در متن کتاب درسی سال چهارم دبستان آمده که کمک به دیگران باارزش است، وکمک به پیرزنی را که بار بسیاری می‌برد مثال زده است. می‌گفتند ما نمونه‌های بسیاری داشته‌ایم که خانواده‌ها با آموزش و پرورش تماس گرفتند که فرزندانشان سه ساعت دیر به خانه آمده‌اند زیرا داشتند به پیرزن‌ها و پیرمردها کمک می‌کردند.
باید به شکلی محتوای اخلاقی برای کودک بیان شود که وضعیت خودش را هم در نظر بگیرد. به کودک بگوییم اگر توانش را داری و از مادرت اجازه گرفتی، می‌توانی به دیگران کمک کنی. برای به شعر درآوردن مفهومی اخلاقی، باید فهرستی از مفاهیم مورد نیاز کودک تهیه شود. باید این نکته را هم در نظر داشته باشیم که نقل این مطلب چه پرسش‌هایی را برای کودک ایجاد می‌کند. در واقع باید کودک درون شاعر همواره بیدار باشد.
در زمینه احکام شرعی، شاعر کودک به چه مواردی باید توجه داشته باشد؟
اگر به خاطر وزن و قافیه، کمی کلمات را جابه‌جا کنیم ممکن است حکم شرعی اشتباه بیان شود یا به خاطر تنگنای قافیه چیزی کمترگفته شود. من برای مجله سروش کودکان احکام می‌نویسم. در هر شماره داستانی را بیان می‌کنم که موضوعش احکام شرعی است. یکی این است که نمازجمعه 2 قنوت دارد. این به شکل داستانی بیان شده اما ممکن است اگر بخواهیم همین را به شعر درآوریم. بخش‌هایی از آن به خاطر محدودیت‌هایی که شعر دارد کم یا زیاد گفته شود. مخصوصا جایی که حکم شرعی با یک عدد همراه است.
آسیب‌شناسی ادبیات دینی کودک به شکل کلی و در تک تک قالب‌ها چه داستانی، چه شعر کودک، ناظر به قالب و محتواست. بیان مسائل اعتقادی هم برای کودک سخت است. کودک باید به اموری اعتقاد پیدا کند که برایش ملموس نیست ومهم‌ترین این مسائل، موضوع خدای متعال است. به طوری که کودک هم بتواند خدا را درک کند، هم دچار ابهام نشود. داستان موسی و خضر (ع) به انیمیشن تبدیل و از تلویزیون پخش شده است. پسر من که آن زمان کودکی دبستانی بود این فیلم را دید. در یکی از صحنه‌ها که چند کودک در حال بازی بودند، حضرت خضر دست یکی از کودکان را گرفت و از بین بچه‌ها جدا کرد و پشت دیوار برد و اگرچه سربریدن کودک را نشان نداد ولی اعتراض حضرت موسی (ع) که چرا چنین کاری را کردی، نشان داد. پسر من از این داستان منزجر شد.
در مسائل توحیدی هم باید خدا را طوری معرفی کنیم که از عظمتش کم و طوری معرفی نشود که کودکان فکر کنند خدا موجودی مادی است. همچنین مهربانی پروردگار معرفی شود بهتر است تا جباریت خدا، البته درست است که کودکان همه صفات خداوند را باید بشناسند ولی فقط زمانی که به سن مناسب‌تری رسیدند. در بحث نبوت هم نیاز به دقت است. فهم برخی از مباحث نبوت برای کودکان، سخت است، مثل ارتباط یک پیامبر با عالم غیب یا نزول جبرئیل امین یا نحوه نزول کتاب‌های آسمانی.
می‌توانیم مستقیما به خود کتاب آسمانی بپردازیم بدون اینکه به نحوه نزول کتاب بپردازیم. مثلا بگوییم کتاب آسمانی ما قرآن است و خداوند آن را از طریق پیامبر (ص) به ما هدیه داده. فهم برخی معجزات پیامبران هم برای کودک سخت و بعضی دیگر آسان است. بهتر است معجزات قابل فهم برای کودک بیان شود. در بخش معاد هم نحوه حضور ما در قیامت و حسابرسی اعمال به وسیله پروردگار هم مباحث مهمی است که نحوه بیانش مهم است.
توجه به همین نکات باعث شده موضوعات دینی در کتاب‌های درسی مورد توجه متولیان قرار گیرد. طوری که در کتاب‌های اول تا سوم دبستان این بحث مطرح نشده زیرا کودکان هنوز به این درک نرسیده‌اند. در پایان کتاب سوم بهشت معرفی شده است. در کتاب سال چهارم این مطلب آمده که ما هر کاری انجام دهیم نتیجه‌اش را می‌بینیم همان مفهوم دنیا، مزرعه آخرت است. سال پنجم بهشت و جهنم را معرفی کرده‌اند و این که آدم‌های خوب به بهشت می‌روند و آدم‌های بد به جهنم./992/ت302/ف