روسیه، ایران و کشاکش توافق جامع هسته‌ای
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، مذاکرات سخت ایران و «گروه شش» در حالی در لوزان با «توافق سیاسی» در باب چهارچوبه های توافقنامه جامع هسته ای به پایان رسید که یکی از ویژگی‌های آن نسبت به دوره‌های گذشته شفاف تر شدن هرچه بیشتر مواضع طرفین بود که اجازه داد مذاکرات با هدفمندی بیشتری دنبال شود. بی تردید عزم عمل گرایانه دولتین آقایان روحانی و اوباما در به نتیجه رساندن مذاکرات و گفتگوهای مستقیم بین تهران و واشنگتن تأثیری به سزا در حصول توافق داشتند. در این بین، هرچند اعضاء اروپایی گروه شش در تعامل با امریکا مواضع و منافع خود را پیش بردند، اما حضور و تأثیر کم رنگ روسیه (و چین)، به رغم برخی اختلاف نظرها با طرف‌های غربی از نکات قابل تأمل بود.
با این ملاحظه، هرچند آقای ریابکوف (سرمذاکره کننده روسیه) از نقش آقای پوتین در دستیابی به توافق تمجید کرد و آندره کلیموف، معاون رئیس کمیته روابط بین الملل شورای فدراسیون روسیه تأکید کرد که «دستیابی به توافق لوزان بدون روسیه غیرممکن بود، چرا که ضامن عدم اقدام نظامی علیه تهران است»، اما واقعیت‌ها حکایت از تأثیر اندک مسکو در این دور از مذاکرات دارد و حضور کوتاه آقای لاوروف در لوزان تأییدی بر این مدعا است.
البته که این وضعیت، به ویژه این حس که روسیه تنها برای مشروعیت بخشیدن به مفاد «نهایی شده» فرا خوانده شود، به هیچ وجه خوش آیند مسکو نیست. خصوصاً در شرایطی که قدرت‌های غربی در پی تقابل با روسیه تلاش برای منزوی کردن این کشور را دو چندان کرده‌اند. این در حالی است که مذاکرات هسته ای ایران خصوصاً در مرحله حساس فعلی (همچون گذشته) می‌تواند محمل مغتنمی باشد تا مسکو ناکامی تلاش‌ها برای منزوی کردن خود و اثرمندی سیاست خارجی روسیه را به اثبات برساند. خود روس‌ها نیز این واقعیت را انکار نمی‌کنند که «موضوع ایران» بستر مناسبی برای انتفاع سیاسی مسکو و قرار گرفتن آن به عنوان طرفی «صاحب تأثیر» در مذاکرات و چانه زنی با غرب در سایر موضوعات بوده است.
البته این انتفاع صرفاً سیاسی نبوده و به اعتراف تحلیل گران روس، فشار مضاعف غرب بر ایران و تهدید به اقدام نظامی علیه آن با 1) کند کردن برنامة اتمی نظامی ایران 2) افزایش بهاء نفت حتی در کوتاه مدت 3) منحرف کردن تمرکز و توجه غرب از روسیه و فضای «سی آی اس» 4) افزایش نیاز غرب به روسیه برای حل مشکلات خود در خاورمیانه، برای کرملین سودمند بوده است.
به باور «برخی» از این تحلیل گران سه مورد سوم و در نگاه بدبینانه «بعضی» از آن‌ها هر چهار مورد فوق الذکر در مقطع حاضر نیز کاربست دارند. به عبارت دیگر، در شرایط (2) فشار اقتصادی بر روسیه به واسطه تحریم‌ها و کاهش بهاء نفت، (3) تلاش بی وقفه غرب برای نفوذیابی بیشتر به حوزه «سی آی اس» و تعمیق تقابل روسیه با قدرت‌های غربی و تلاش آن‌ها برای منزوی کردن مسکو در عرصه بین الملل، استمرار چالش «ایران اتمی» می‌تواند واجد منافع بیشتری برای مسکو نسبت به حل آن باشد.
این عده نگرانی خود از تأثیرات منفی بهبود احتمالی روابط تهران با غرب در پس توافق هسته ای را پنهان نمی‌کنند. از جمله احتمال کاهش بهاء نفت و حضور ایران در بازار انرژی اروپا، کاهش اهمیت کارت ایران در چانه زنی مسکو با غرب، کاهش وابستگی تهران به مسکو در مواجهه آن با غرب، کاهش فضای بازار ایران برای شرکت‌های روسی، احتمال نفوذپذیرتر شدن جغرافیاهای اطراف ایران برای غرب خصوصاً نوار جنوبی روسیه از جمله افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی و .....
البته مراد این نوشتار تلقین این دیدگاه نیست و حتی تأکید دارد که مقامات کرملین به مضار بیشتر سناریوهای جایگزین به جای توافق هسته ای اشراف یافته و بر همین اساس، حل دیپلماتیک را «بهترین گزینه» می‌دانند. بر همین اساس، وزارت خارجه روسیه با استقبال از توافق لوزان آن را در راستای سیاست اعلامی آقای پوتین دانست. سیاستی که طی آن کرملین با تأکید بر بایستگی پذیرش حق ایران برای استفاده صلح آمیز از انرژی اتمی از جمله غنی سازی اورانیوم در خاک این کشور، با هر گونه تلاش تهران برای دستیابی به بمب اتم حتی در سطح تحقیقاتی قاطعانه مخالفت کرده است. اما همچنان که اشاره شد، در مذاکرات جاری توان روسیه برای پیشبرد گزینه و منافع خود کاهش داشته است. از میان عوامل مختلف می‌توان به سه دلیل اصلی تر اشاره کرد.
اول اینکه، هرچند مسکو به دلیل بی اعتمادی هم زمان به تهران به دلیل احتمال انحراف آن به اهداف نظامی، و به غرب به دلیل مقاصد سیاسی فشار بر ایران، اساس سیاست خود را بر مواضع «میانی» استوار کرده، اما در جمع بندی کلی این سیاست تابعی از روابط مسکو با «غرب» بوده و فقدان راهبرد مشخص در آن مشهود است. آسیب این رویکرد، محدود شدن فضای بازی مسکو به چهارچوب برساخته «امریکا» یی بوده که در مذاکرات اخیر ابتکار عمل را به نمایندگیِ مکرهانه یا رضایت مندانه «گروه شش» (از جمله روسیه) در اختیار گرفته است. لذا، محدود شدن دامنه بازی مسکو و عدم توان آن به اعمال تأثیر مؤثر در این مقطع را می‌توان انعکاسی از عمکرد اشتباه گذشته آن دانست.
عامل دیگر در کاهش تأثیر روسیه، سیاست هسته ای آقای روحانی است. ایشان با رویکردی عمگرا مذاکره با طرف اصلی (امریکا) را در دستور قرار داده و نیاز «غیرقابل جایگزین» به واسطه گری روسیه و استفاده از آن به عنوان نیروی موازنه گر که در دوره‌های قبلی به آن احساس می‌شد، ندیده است. در این رویکرد، با توجه به شفاف شدن مواضع طرفین و پیدا شدن راه حل برای بسیاری از موضوعات، استفاده تاکتیکی از اختلافات در گروه شش از جمله میان روسیه با طرف‌های غربی نیز کمتر مورد توجه تهران قرار گرفته که این نیز رأی به کاهش نقش روسیه می‌دهد.
عامل سوم به سیاست امریکا در قبال روسیه و نقش آن در موضوع هسته ای ایران باز می‌گردد. واشنگتن برای مشروع سازی فشارها بر تهران به اجماع بین المللی نیاز داشته و به خوبی از روسیه برای تحقق این هدف از جمله برای تأیید قطعنامه‌های تحریمی استفاده کرده است. هرچند امریکا فعال مایشاء نبوده و نیست، اما به نحوی مؤثر اجازه ایفای نقش جریان ساز را به روسیه نداده است. واشنگتن در شرایط حاضر نیز مذاکره مستقیم با ایران را ترجیح می‌دهد و نیازی به استفاده تاکتیکی از روسیه نمی‌بیند، که حاصل طبیعی آن کاهش نقش مسکو است. در این بین، اختلافات جاری میان روسیه و غرب و تلاش غربی‌ها برای کاستن از نفوذ روسیه در عرصه‌های منطقه ای و بین المللی نیز در عدم تمایل به بازی دادن به مسکو در مذاکرات بی تأثیر نبوده است.
اما تصریح این نوشتار بر «کاهش» تأثیر روسیه بر جریان «فعلی» پرونده هسته ای ایران، به معنی عدم توان آن به اعمال تأثیر بر روندهای آتی نیست. روس‌ها نیز همچون بسیاری دیگر می‌دانند که این پرونده هنوز راه درازی تا مختومه شدن دارد. چرا که تنظیم قرارداد جامع و خصوصاً اجرا و راستی آزمایی آن از مذاکرات گذشته بسیار مشکل تر خواهد بود و مؤلفه‌های بسیاری هستند که می‌توانند آینده ای متفاوت از آنچه «انتظار می‌رود» را رقم بزنند. از این رو بود که آلکسی پوشکوف، رئیس کمیته روابط بین الملل دومای روسیه با اشاره صریح به اسرائیل و عربستان، از آن‌ها به عنوان عواملی یاد کرد که می‌توانند در توافق هسته ای اخلال ایجاد کنند.
واقع گرایان کرملین به پشتوانه تجربه چندین قرن تقابل و رقابت با غرب به خوبی به پیچیدگی سیاست آن وقوف دارند و می‌دانند که حتی پس از پرونده هسته ای، «سلب‌ها و ایجاب‌های» نهادینه میان تهران و غرب پابرجا خواهند ماند و عادی سازی روابط به راحتی امکان پذیر نخواهد بود. روسیه می‌داند که «تهدید ایران هسته ای» که در متن ژئوپولیتیکی خاورمیانه «برساخته» شده، پویایی خود در این متن را همچنان حفظ خواهد کرد و در وضعیت پرآشوب فعلی منطقه نیاز به این کشور برای موازنه سازی، خصوصاً در مثلث روابط تهران غرب مسکو به راحتی قابل چشم پوشی نخواهد بود.
مسکو مطمئن است چه در فرآیند تنظیم قرارداد جامع، چه در مراحل اجرا و راستی آزمایی آن و چه در صورت رقم خوردن سناریویی متفاوت از توافق هسته ای، فراز و فرودهای بسیاری در انتظار تهران و غرب است، خصوصاً در صورت پیروزی جمهورخواهان در انتخابات آتی ریاست جمهوری امریکا که مواضع سختی در برابر «توافق بد» گرفته‌اند. در این شرایط، اهرم‌های روسیه که در مقطع فعلی کم اثر شده‌اند، مجدداً وجاهت تأثیر پیدا خواهند کرد، و مسکو می‌داند که گذر هر دو طرف، خصوصاً مقامات تهران مجدداً به راه روهای کرملین خواهد افتاد./998/د101/ح
منبع: مرکز اسناد انقلاب اسلامی